Доклад : Тɵрɵɵбүт тыл уруоктарыгар ойуулаах тылдьыты туһаныы
Миронова Д.А., Бурнашева Г.Ф., Максимова С.А.,
Киириитэ.
Тыл - киһи айбыт биир эриэккэс көстүүтэ. Тыл диэн омук баар-суох ураты бэлиэтэ. Саха омук тыла баай, кэрэ, хомоҕой, сайдар-үүнэр кэскиллээх. Киһи төрөөбут тылын төһө дириҥник билэр да, соччонон кинини ытыктыыр.
Билигин саха омук үүнэр көлүөнэтэ, кытыы аҕыйах ахсааннаах омуктар төрөөбүт ийэ тылларыттан тэйэн, норуот үйэлэргэ муспут үтүө өйүн-санаатын, бастыҥ- сиэрин-майгытын, төрдү-yyhy, өбүгэлэри умнан, бэйэлэрин норуот тэҥэ сананан сылдьар кыахтарын, ордук куораттарга, промышленнай улуустарга сүтэрэн эрэллэр. Төрөөбүт тылынан саҥарыы oҕo төрөөбүт - үөскээбит дьиэтиттэн, ийэ - aҕa иитиититтэн бэриллэр уонна оскуолаҕа киириэх иннинээҕи тэрилтэтигэр, оскуолаҕа салҕанар. Oҕoҕo саныыр санаатын, тугу билбитин-көрбүтүн сааһылаан, уустаан-ураннаан, бэргэн хомоҕой тылларынан кэпсиир үөрүйэҕи сайыннарыы, төрөөбүт тылы дириҥник биллэрии, ийэ тыл имэҥин иҥэрии - учуутал иннигэр турар соруктартан биир сүрүннэрэ.
Кэнники сылларга тɵрөөбүт тылбыт туттуллар эйгэтэ кыараан, тыл толору кыаҕа туһаныллыбат буолла. Ордук киин сирдэргэ оскуола оҕолоро, ыччат, орто көлүөнэ төрөөбүт тыл суолтатын аахайбат буолан иһэллэр. Оҕолор төрөөбүт төрүт тылларын сатаан туһаммат, сахалыы кинигэни аахпат буоллулар. Кэпсэтиигэ сахалыы этиллиэн сөптөөх да тыллары нууччалыы солбуйан саҥарыы ханна баҕарар баар көстүү. Төрөөбүт тыл, ааҕыы уруоктарыгар тылы кытта үлэҕэ олус улахан болҕомто ууруллуохтаах. Ааҕар айымньыларбытыгар элбэх тылы оҕолор билбэттэр, тыл суолтатын быһаарыы наада буолар. Аныгы оҕо көрөн өйдүүрэ ордук сайдыылаах (зрительная память), онно төрүөтүнэн сана технология (киинэ, телевидение, компьютер, телефон) дьайыыта буолуон сөп. Күннээҕи олоххо туттуллар тыллары быһаарарга аналлаах.Төрөөбүт тыл уруоктарыгар туттуллар ойуулаах тылдьытһ көмөлөөх буолуон сөп.
Тылдьыт сүрүн сыала: Тыл суолтатын нууччалыы-сахалыы быһаарарга ааҕыы уонна төрөөөбүт тыл уруоктарыгар туһаныы.
Соруктара:
- Ойуулаах тылдьыт көмөтүнэн төрөөбүт тылга интэриэһи көбүтүү, үгүс кэрэ өрүттэрии арыйан умсугутуу;
- үөрэнээччилэр билэр-көрөр баҕаларын салгыы сайыннаран, төрөөбүт тылы өссө дириҥник үөрэтии, араас көстүүлэрин үчүгэйдик биллэрии, тыл дьоҕурдарын иҥэрии;
- төрөөбүт тыл көмөтүнэн оҕолорго араас өрүттээх иитэр-үөрэтэр үлэни тэрийии, сиэр-майгы, олох муударастарын биллэрии.
Ойуулаах тылдьыт, энциклопедия, кинигэ быһыытынан тахсыбыта элбэх, ол эрэн тыл уруоктарыгар туһанылларыгар соччо табыгаһа суох. Учуутал туттарыгар ордук буоллун диэн салааларынан араарыллан компьютернай презентация быһыытынан оҥоһулунна. Тылдьыт төрөөбүт тыл, ааҕыы эрэ уруоктарыгар буолбакка, тулалыыр эйгэ,нуучча тыла, ааҕыыта уруоктарыгар толору туһаныллар кыахтаах. Тылдьыты алын сүһүөх кылаас учууталлара эрэ буолбакка, оскуолаҕа киириэн иннинээҕи тэрилтэ иитээччилэрэ, предметник учууталлар уруоктарга, кылаас чаастарыгар, дьарыктарга туттуохтарын сөп.
Ойуулаах тылдьыт өссө да сайдар кыаҕа киэҥ. Салаалара кэҥэтиллэн, кэлин тыллар тустарынан быһаарыылара эбиллэн энциклопедия буолан тахсыан сөп.
Биһиги, сахалар, төрөөбүт тылбыт кэнники 20-30 сылтан бэттэх тыл быһыытынан туттуллар эйгэтэ кыараан, анардас кэл, бар эрэ диэн кэпсэтии тылыгар туһаныллар курдук суолталанан, тыл толору кыаҕа туһаныллыбат буолбута. Ордук куорат, улуус киинигэр олорор оҕолор төрөөбүт тыл суолтатын аахайбат, күннээҕи олоххо туттуллар уруу-аймах, көтөр-сүүрэр, кыыл-сүөл, сэп-сэбиргэл, иһит-хомуос, төрөөбүт сир-уот, cүөһү өҥүн-дьүһүнүн, caahын, сахалыы күн-дьыл ааҕыллыытын, ыйааһын мээрэйин туһунан тыллары уонна терминнэри умна быһыытыйдылар, инньэ гынан тыл саппааһа дьадайда. Итинтэн сиэттэрэн оҕолор төрөөбүт тылларын төрүт сүмэһинин туһаммат, сахалыы сатаан суруйбат, аахпат буоллулар. Сахалыы тылынан таһаарыллар литератураны, хаһыаты, сурунаалы илиилэригэр туппат буолар дьылҕаламмыттара омуннааһына суох. Ол содулугар сахалыы суруллубут лозуннар, ыҥырыылар, биллэриилэр кэлин дэҥҥэ көстөр буолбуттара.
Оскуолаҕа ыытыллар бырааһынньыктар, түмсүүлэр үгэс курдук нууччалыы тылынан бараллар, сахалыы тылынан ыытыы сүөргү курдук көстөр. Итинник быһыы-майгы олохсуйуутуттан, дьон сахалыы үчүгэйдик саҥарбаттарыттан кыбыстыбат, аахайбат буолбуттар, ол оннугар нууччалыы-сахалыы булкуйан саҥарыы үгэскэ кубулуйда. Сахалыы саҥарыллыахтаах, суруллуохтаах тыллар нууччалыы саҥаҕа-иҥэҕэ бас бэринилиннилэр. Холобур: Тииҥи - белканан, өтүйэни - молотогунан, чоппуусканы - цыплёногынан эрэ билэр оҕо үгүс. Итинник саҥаралларын-кэпсэтэллэрин бэйэлэрэ да билбэттэр, сыыһа саҥарабыт диэн соһуйбаттар даҕаны. Ол иһин маннык эргимтэҕэ олорор, үөрэнэр саха оҕолоро төрөөбүт тылларын билэргэ дьулуспаттар, кыһамматтар. Төрөппүттэр оҕолорун кытта кэпсэппэттэр, кини тугу өйдүүрүн - саныырын, оҕо тэрилтэтигэр, оскуолаҕа тугу билбитин - көрбүтүн ыйыталаспаттар, билбэттэр. Киэһэ үлэ кэнниттэн, мультигы, компьютеры, планшеты холбоон, оҕолоро кинилэри тыыппаттарыттан, араас ыйытыы биэрэн моһуоктаабаттарыттан сынньаналлар. Ол кэнниттэн оҕолоро эмискэ баҕайы нууччалыы саҥарар, мультик, оонньуу геройдарын тылларынан, этиилэринэн кэпсэтэр буолбуттарыттан соһуйаллар, үөрэллэр, киэн да тутталлар. Ол эрээри, бу оҕолор ийэ - аҕа истиҥ кэпсэтиитин суохтууллар, айылгыларыгар кэһиллии тахсар, сайдыылара бытаарар, тɵрөөбүт тылларыгар интэриэстэрэ сүтэр. Сыл ахсын сахалыы тыллаах детсадтартан, саха төрөппүттэрдээх нууччалыы-сахалыы бутуйан саҥарар оҕолор оскуолаҕа киирэллэр. Билиҥҥи кэмнэ 30-40 уонна итинтэн балыс саастаах саха ыччата тылын саппааһа биллэрдик дьадайда, төрүт тылыттан тэйэн хаалла. Ол да буоллар, кэнники сылларга төрөөбүт тылга болҕомто ууруллан, сахабыт тыла дьоһуннаах суолун булан эрэринэн, чэлгийэ сайдар суолга үктэммитинэн, сүтэн-оһон, симэлийэн, куннээҕи олоххо туһаныллара аҕыйаан иһэр тыллары чөлүгэр түһэрэргэ көмөлөөх буолаарай диэн Ойуу тылдьыт оҥоһулунна.
Тылдьыкка киирбит тыллар бөлөхтөрүнэн араарылыннылар. Тыллары быһаарар ойууну көрдөрүөх иннинэ, оҕолор болҕомтолорун тардар туһугар кылгастык кэпсиир наада. Ол кэнниттэн ойууну үчүгэйдик билсэллэригэр кыах биэрэн, оҕолорго көрдөрө түһүөххэ. Онтон ойуу төбөтүн өйдөтүөххэ, бастакы тыл тугу көрдөрөрүн ыйан, тылын чуолкайдык этэн бэриллиэхтээх. Хас да сүһүөхтээх тылларга логическай охсуулары оҥорбокко, тылы быһыта тыыппакка эрэ сүһүөхтээн, арааран, этиллэр. Оҕолор тылы сүһүөхтээбэккэ эрэ хатылаан саҥарыахтаахтар, оччоҕо тыл хомоҕойо сөпкө тиийиэхтээх. Саҥа тылы оҕолор сөпкө саҥаралларын ситиһэ сатыахха, араастык туттан, этиилэргэ киллэрэн, 7 - 8 төгүл бэйэ саҥатыгар туһаныахха. Ол тыл өйгө хатанан дөбөҥнүк кэпсэтэр тыл саппааһыгар кубулуйуохтаах. Биллэн турар, биир уруокка үөрэнээччини барыларын оннук элбэхтик эрчийэр кыах суох, онон атын уруокка көһөрөн ыытыллара сөп.
Тылы таба саҥарыыга улахан болҕомтону ууруохха, этэн аһарбыт курдук, оҕолорго тыл хомоҕойун тиэрдэ сатыахха. Ол иһин бастакы уруокка былааннаммыт тыллары хайаан да билэллэрин, өйдүүллэрин ситиһиллиэхтээх. Oҕo төһөнөн элбэх тылы билэр да, ону эрэйэ суох туттан кэпсэтэр буолан истэҕин аайы, үлүһүйэн туран үгүс тылы эбии билэргэ дьулуһааччы. Оҕо ол баҕатын мүлчү туппакка туһаныахха наада.
Ойуу тылдьыкка киирбит темалары, ойуулары туһанан учуутал бэйэтэ көрүүтүнэн оҕолор айар дьоҕурдарын сайыннарыыга араас өрүттээх үлэни ыытан, сорудах биэриэн сөп. Тылдьыкка киирбит тыллары туһанан, суругунан, тылынан үлэлэр көрүҥнэрин киллэртиир наадалаах. Онон билбит тылларын сатаан туттар үөрүйэх хааччыллыахтаах.
Ойуулаах тылдьыт, энциклопедия, кинигэ быһыытынан тахсыбыта элбэх, ол эрэн тыл уруоктарыгар туһанылларыгар соччо табыгаһа суох. Учуутал туттарыгар ордук буоллун диэн салааларынан араарыллан компьютернай презентация быһыытынан оҥоһулунна. Тылдьыт төрөөбүт тыл, ааҕыы эрэ уруоктарыгар буолбакка, тулалыыр эйгэ, нуучча тыла, ааҕыы уруоктарыгар толору туһаныллар кыахтаах. Тылдьыты алын сүһүөх кылаас учууталлара эрэ буолбакка, оскуолаҕа киириэн иннинээҕи тэрилтэ иитээччилэрэ, предметник учууталлар уруоктарга, кылаас чаастарыгар, дьарыктарга туттуохтарын сөп.
Ойуулаах тылдьыт өссө да сайдар кыаҕа киэҥ. Салаалара кэҥэтиллэн, кэлин тыллар тустарынан быһаарыылара эбиллэн энциклопедия буолан тахсыан сөп.
Тылдьыкка киирбит тыллар бөлөхтөрүнэн араарылыннылар. Тыллары быһаарар ойууну көрдөрүөх иннинэ, оҕолор болҕомтолорун тардар туһугар кылгастык кэпсиир наада. Ол кэнниттэн ойууну үчүгэйдик билсэллэригэр кыах биэрэн, оҕолорго көрдөрө түһүөххэ. Онтон ойуу төбөтүн өйдөтүөххэ, бастакы тыл тугу көрдөрөрүн ыйан, тылын чуолкайдык этэн бэриллиэхтээх. Хас да сүһүөхтээх тылларга логическай охсуулары оҥорбокко, тылы быһыта тыыппакка эрэ сүһүөхтээн, арааран, этиллэр. Оҕолор тылы сүһүөхтээбэккэ эрэ хатылаан саҥарыахтаахтар, оччоҕо тыл хомоҕойо сөпкө тиийиэхтээх. Саҥа тылы оҕолор сөпкө саҥаралларын ситиһэ сатыахха, араастык туттан, этиилэргэ киллэрэн, 7 - 8 төгүл бэйэ саҥатыгар туһаныахха. Ол тыл өйгө хатанан дөбөҥнүк кэпсэтэр тыл саппааһыгар кубулуйуохтаах. Биллэн турар, биир уруокка үөрэнээччини барыларын оннук элбэхтик эрчийэр кыах суох, онон атын уруокка көһөрөн ыытыллара сөп.
Тылы таба саҥарыыга улахан болҕомтону ууруохха, этэн аһарбыт курдук, оҕолорго тыл хомоҕойун тиэрдэ сатыахха. Ол иһин бастакы уруокка былааннаммыт тыллары хайаан да билэллэрин, өйдүүллэрин ситиһиллиэхтээх. Oҕo төһөнөн элбэх тылы билэр да, ону эрэйэ суох туттан кэпсэтэр буолан истэҕин аайы, үлүһүйэн туран үгүс тылы эбии билэргэ дьулуһааччы. Оҕо ол баҕатын мүлчү туппакка туһаныахха наада.
Ойуу тылдьыкка киирбит темалары, ойуулары туһанан учуутал бэйэтэ көрүүтүнэн оҕолор айар дьоҕурдарын сайыннарыыга араас өрүттээх үлэни ыытан, сорудах биэриэн сөп. Тылдьыкка киирбит тыллары туһанан, суругунан, тылынан үлэлэр көрүҥнэрин киллэртиир наадалаах. Онон билбит тылларын сатаан туттар үөрүйэх хааччыллыахтаах.
Ойуулаах тылдьыт тутула:
Ойуулаах тылдьыт аан тылын суруйда бэйиэт Сиэн Кынат – Анатолий Старостин.
Ойуулаах тылдьыкка куннэ5и олоххо, дьиэ5э-уокка, тулалыыр эйгэ5э элбэхтик туттуллар алын суьуех кылаас уерэнээччилэригэр септеех тыллар киирдилэр. Тылдьыт тутула кэккэ уратылардаах.
Бастакынан тыллар тулалыыр эйгэ темаларынан аттарылыннылар.
Иккиһинэн тыл ойуу ненуе кестере, о5о керен ейдууругэр табыгастаах.
Усуһунэн тыл септеехтук этиллиитэ учуутал куолаьынан иьиллэр.
Тердуһунэн тылы буларга табыгастаах буоллун диэн тыллар алфавит бэрээдэгинэн киирдилэр.
Онон бу тылдьыт уерэтэр о5олорбут билбэт эбэтэр ыарыр5атар тылларын кытта билсиһэригэр туһалаах буолар.