ОСКУОЛА АЛЫН СYҺYƟХ КЫЛААСТАРЫГАР ТАБА СУРУЙУУ YƟРYЙЭХТЭРИН ИӉЭРИИГЭ УСТУУ НЬЫМАТЫН СУОЛТАТА
Макарова Альбина Нестеровна,
алын суЬуех учуутала,
Саха Ереспуубулукэтин Чурапчы улууЬун,
Улахан-Куел нэьилиэгин
МБҮөТ «А.А.Макаров аатынан аатынан Улахан-Куел
сурун уопсай уерэхтээЬин оскуолата»
Алын сүһүөх кылаастарга таба суруйууга үөрэтиини тэрийии
Тыл – улуу куус. Тылы таба суруйууга о5ону кыра кылаастан уерэтии – тыын суолталаах боппуруос. Тереебут терут тылын билэр, сатаан ситимнээн кэпсиир, таба суруйар эрэ о5о инники еттугэр учугэйдик уерэнэр, сайдар.
Таба суруйууга уерэтии ньымалара элбэхтэр. Профессов Львов М. Р. 6 орфографическай задачаны быЬаарарга 6 туЬумэ5и бэлиэтиир:
-
Увидеть орфограмму в слове;
-
Определить вид: проверяемая орфограмма или нет. Если да, к какой теме относится, вспомнить правило;
-
Определить способ решения задачи в зависимости от типа (вида) орфоргаммы;
-
Определить «шаги», ступени решения и их последовательность, т.е. составить алгоритм решение задачи;
-
Решить задачу, т.е выполнить последовательные действия по алгоритму;
-
Написать слова в соответствии с решением задачи и осуществить самопроверку.
Таба суруйууну сайыннарыыга улэни тэрийиигэ септеех усулуобуйаны тэрийии наада:
• Хара5ынан керен ейге тутуу (зрительный фактор).
Таба суруйууга ыарыр5атар о5о5о диктант тексин суруйуон иннинэ кердеруу.
-
Кулгаа5ынан истии (слуховой фактор)
Учуутал этэрин чуолкайдык истии.
-
Илиинэн хамсаныы (рукодвигательный фактор)
Суруйар илии кеметунэн графическай уобараЬы оцоруу
-
Сацаран керуу (проговаривание)
Суруйуохтаах тылы ботугураан сацарыы.
Тылы таба суруйууга уерэнээччигэ кэккэ сатабыллары уонна уеруйэхтэри ицэрии наада.
Бастакытынан, «тылы» сэрэйэр дьо5уру сайыннарыы (языковое чутье, чувство языка) сайыннарыы. Бэйэтин сааьыгар соп тубэьэр тиэкискэ, уорэппит матырыйаалын сунньунэн тыл литературнай нуормата санарар эбэтэр суруйар киьи тылыгар тоьо сопко эбэтэр сыыьа туттулларын тута «сэрэйэн» билэр, итэ5эьин, ал5аьын быьаарар, коннорор, бэйэтин тылыгар-оьугэр тыл нуорматын ирдэбилин тутуьарга дьулуьар.
ИккиЬинэн, тылын сайыннарар ба5аны уескэтии (потребность в совершенствовании собственной речи). Торообµт тылын бар5а баайын сыаналыыр, тыл кэрэтигэр умсугуйар, этигэн тыл кууьун, кыа5ын толору туьанарга, тылын – оьун бэйэтэ сатаан чочуйан, тупсаран, санаатын сиьилии этэргэ, кэпсииргэ дьулуьар.
УсуЬунэн, хонтуруолланыы. Бэйэ санатын оруу кэтэнэр, корунэр, ал5аьа суох санарарга, санаатын ыпсаран, хомо5ойдук этэргэ кыьаллар.
О5о биирдэ сыыЬа суруйбут тылын иккистээн суруйарыгар оннук ал5аЬы эмиэ оцорор. Онон сыыЬа суруйуон септеех сиригэр буукубаны кетутуу ньыматын туттуу эмиэ баар (письмо с дырками). «Кутталлаах» буукубаны бэрэбиэркэлиир ньымалар:
-
тылдьыкка керуу,
-
учууталтан ыйытыы,
-
быраабыланы хатылааЬын.
Сурук – бичик культуратын ицэрии 1 кылаастан са5алаан ыытыллар. Таба суруйуу сурук-бичик культурата буоларын о5о ейдуехтээх. Уьун аьа5ас дор5ооннору, дифтону, хоьуласпыт, сэргэстэспит, маарыннаЬар бутэй дор5ооннору, саха тылыгар киирии дор5ооннору таба суруйууга кыьаллыахтаах.
Сахалыы араастык этиллэр тыллар таба суруллуулара тыл терут сокуоннарыттан тахсалларын, норуокка уеруйэх, угэс буолбут нуормаларыгар оло5уралларын ейдуехтээх.
Киэнник, элбэхтик туттуллар эбэтэр сахалыы этэргэ табыгастаах киирии тыллары сахатытан суруйуохтаах; тылбаастанар эбэтэр саха тылынан бэриллэр кыахтаах нуучча тылларын сахалыы солбуйан биэриэхтээх; олохторо нууччалыы суруллар киирии тыллар сыьыарыыларын таба суруйуохтаах.
Сурук бэлиэтэ — тыл культуратын сор5ото буоларын, киhи этэр санаатын чуолкайдыырга, иэйэр иэйээни сурукка биэрэргэ, суругу-бичиги тупсарарга биллэр-кестер туьалаа5ын, тиэкис ардам-тардам барбатын, ыЬыллыбатын, биир сомо5о, сибээстээх буоларын хааччыйарын ейдуехтээх. Тылын ордук тупса5ай тутуллаах, этигэн, бэргэн буоларыгар сахалыы этии, сурук бэлиэтин арааьын (араарар, тоьо5олоон бэлиэтиир) сатабыллаахтык туттуохтаах.
Уруокка ханнык ба5арар улэ керуцэ, уерэтэр ньыма учугэйдик бэлэмнэниллибэтэх, толкуйдамматах буолла5ына кедьууЬэ кыра. Мин ордук турукка киллэриигэ, нууччалыы эттэххэ, установка биэриигэ бол5омтобун уурабын. Манна бугун бэлиэ кун ууммутун, туох эрэ сацаны билэр, дьиктини арыйар тугэн ууммутун туЬунан бэлиэтээн, о5олор «уой даа» диэхтэригэр дылы сургэлэрин кете5уу, интэриэстэрин тардыы биир кедьуустээх ньыма дии саныыбын.
Ханнык ба5арар о5о кыра да ситиЬиитин бол5ойуу эмиэ улахан суолталаах. Учуутал утуе сыЬыана, эйэ5эс мичээрэ, ейебулэ, кемете кэскиллээ5и тустуурун умнар сатаммат. Ордук мацнайгы кылааска ийэттэн, а5аттан саца тэйбит кырачаан киЬиэхэ утуе сыЬыан, эйэ5эс майгы кини толкуйун, уйул5атын, кецулун баттаабат, тууйбат, сырдыкка кынаттыыр.
Оскуола5а тереебут тыл предметэ баьылыыр суолталаах. Бастакы суьуех оскуола5а тереебут тыл туерт сыл устата уерэтиллэр. Тереебут тылы уерэтии олох сана ирдэбилигэр эппиэттиир, билинни о5о сайдыытын хааччыйар соруктаах. Кыра кылаас о5ото ейдеен, сеп тэтимнээхтик таба аа5ара, суруйара, онтун ырытара, дьин чахчыны кытта тэннээн керере, санаатын сааьылаан этэрэ, кэпсиирэ, кэпсэтэрэ, тумуктуурэ бэйэтин тереебут тылын билэриттэн тутулуктаах.
Программа сурун сыала-соруга — тылынан уонна суругунан сананы сайыннарыы, ортоку суьуех оскуола5а саха тылын уонна литература курсун уерэтиигэ бэлэмнээьин. Манна биллэрэр, сайыннарар, иитэр сорук тэннэ дьуерэлэьэр.
Алын кылаастарга тереебут тылы уерэтии программата туерт сурун салаалаах:
— грамота5а уерэтии;
— аа5ыыга уерэтии;
— фонетика, грамматика, таба суруйуу;
— тылы сайыннарыы.
Хас биирдии салаа тылы туттуу туерт керунун (истии, санарыы, аа5ыы, суруйуу уеруйэхтэрин) дэгиттэр сайыннарар соруктаах.
Начаалынай оскуола5а тереебут тылы уерэтии предметэ атын уерэх предмэттэрин ортотугар уерэнээччи тылын-еьун уонна ейун-санаатын сайыннарар, сурун уерэнэр уеруйэ5и инэрэр кыа5ынан бас-кес балаьыанньаны ылар предмет буолар. Онон бу предмети уерэтии таьымыттан саха оскуолатыгар начаалынай уерэхтээьин уопсай туруга, уерэнээччи салгыы сурун оскуола5а ситиьиилээхтик уерэнэрэ тутулуктаах.
Тереебут тылы уопсай уерэхтээьин алын суьуех таьымыгар уерэтии сыалын ус хайысха5а араарыахха сеп:
1) Уерэнээччигэ тереебут тыл туьунан билиини аан дойду туьунан научнай билии быстыспат сор5отун быьыытынан инэрии, тыл уерэ5ин сурун балаьыанньаларын билиьиннэрии, онно оло5уран, о5о билэр-керер, толкуйдуур кыа5ын сайыннарыы;
2) уерэнээччи дьону-сэргэни кытта тереебут тылынан бодоруьар уеруйэ5ин, сана (тыл) культурата киьи уопсай культуратын быстыспат сор5ото буоларын туьунан ейдебулгэ тирэ5ирэн, сана (тыл) араас керунэр (кэпсэтии, суруйуу, аа5ыы, ейтен айыы о.д.а.) уерэтэн, салгыы сайыннарыы;
3) уерэнээччигэ тереебут тыл норуот ытык ейдебуллэриттэн биирдэстэрэ буоларын быьыытынан ураты харыстабыллаах сыьыаны инэрии, хас биирдии киьи ийэ тылын сайыннарар иэстээ5ин ейдетуу;
Программа угэс буолбут уерэхтээьин тупсарыллыбыт систематыгар оло5урар. Билии, сатабыл уонна уеруйэх кээмэйэ уерэх стандартын ирдэбилигэр сеп тубэьэр.
Тереебут тылы начаалынай оскуола5а уерэтии ис хоьоонун сурун хайысхалара уерэтии тумук ирдэбилин уонна сыалын-соругун ситиьэргэ аналлаах тутаах научнай балаьыанньалартан таныллар. Ити ирдэбилгэ оло5уран, тереебут тылы уерэтии ис хоьоонугар маннык сурун научнай хайысхалар киирэллэр:
Бодоруьуу культурата;
Сана керунэ (виды речевой деятельности): истии, санарыы, аа5ыы, суруйуу;
Тыл уерэ5ин тутаах салааларын туьунан уопсай ейдебулэ: фонетика, лексика, морфология, синтаксис;
Сурук культурата: таба суруйуу уонна сурук бэлиэтэ;
Ситимнээх сананы сайыннарыы (тиэкис туьунан сурун ейдебул).
Таба суруйуу (суругунан сана) сибээстэЬэр:
Сурук-бичик культуратын тутуьуу.
Тупса5ай буочарынан, ыраастык суруйуу.
Тиэкиьи устуу, истэн суруйуу (диктант).
Саныыр санааны суругунан сиьилии тириэрдии.
Аахпыттан суруйуу (изложение).
Дьиэ кэргэн, чугас до5ор, таптыыр дьарык, айыл5а, кыыллар тустарынан, ону таьынан аахпыт айымньы, хартыына, киинэ ис хоьоонун, экскурсия5а, выставка5а сырыытын туьунан тэттик тиэкистэри суруйуу (ойтон суруйуу).
Суругунан улэ5э сомо5о домо5у, синоним тыллары, онтон да атын сахалыы ойуулуур-дьуьуннуур ньымалары туттуу.
Тиэкис тутулун, сахалыы таба суруйуу, сурук бэлиэтин быраабылатын тутуьуу.
Таба суруйуу уонна таба санарыы ыкса сибээстээхтэр. О5о тереебут тылын дор5ооннорун, ордук чуолаан сахалыы ураты дор5ооннору (уьун-кылгас аьа5ас уонна хоьуласпыт, сэргэстэспит, маарыннаьар бутэй дор5ооннору, дифтоннары, һ, нъ, мурун н, 5 дор5ооннору), арааран истии, чуолкайдык, таба санарыы нуорматын тутуьан санарара эрэ буолла5ына таба суруйар кыахтанар.
Мацнайгы кылааска о5оттон дор5оон буукубаларын билии, таба ааттааьын ирдэнэр. Буукубалары суруллар ньымаларынан холбоон, ыраастык, тэтимнээхтик илиинэн суруйууга уерэтиллэр. Сурукка туттуллар атын бэлиэлэри, ейдебуллэри (абзац, тылы кеьеруу бэлиэтэ, тыл икки арда (пробел)) сепке туттуохтаах.
Таба суруйуу сатабылын ицэриигэ уерэнээччи сахалыы алпаабыт бэрээдэгин билиэхтээх. Араас тылдьытынан, ыйынньыгынан, каталогунан улэлииргэ алпабыыты сепке туьанан улэлиирэ утуе тумуктэрдээх буолар. Компьютерга сахалыы шрибинэн, тиэкиьи тэтимнээхтик бэчээттээн суруйуу о5о таба суруйар сатабыла сайдыбыт эрэ буолла5ына кыаллар.
Орфографическай ал5астары көннөрүүгэ үлэ
Алын кылаас уерэнээччилэрин суругунан улэлэрин ырытан керен баран, алђаһы маннык наардыахха сөп:
1) Уһун аһађас дорђоону таба суруйуу.
2) Дифтону таба суруйуу.
3) Хоһуласпыт бүтэй дорђоону таба суруйуу.
4) Сэргэстэспит бүтэй дорђоону таба суруйуу.
5) Нууччаттан киирбит тылы суруйуу.
6) Хоһуласпатах бүтэй дорђоону атын бүтэй дорђоонунан солбуйуу.
7) Кылгас аһађас дорђоону атынынан солбуйуу.
8) Кылгас аһађас дорђоону көтүтүү.
9) Буукуба миэстэтин атастаһыннарыы.
10) Сүһүөђү көтүтүү.
11) Ордук буукубаны суруйуу.
12) Улахан буукубаны сыыһа суруйуу.
Диктаңңа мантан да атын сыыһа баар буолуон сөп. Ону учуутал бэйэтэ көрөн, ырытар схематын чуолкайдыыра наада.
Саамай сурун ал5ас уһун аһађас уонна хоЬуласпыт бутэй дорђоону таба суруйуу буолар. Бу ал5аЬы уерэнээччи быраабыла кеметунэн бэрэбиэркэлиир кыа5а суох. Арай маннык ньымалары туттарга субэлэнэр:
-
учуутал дор5оону кылгастык эбэтэр уЬуннук этэрин истии;
-
тылы суЬуехтээЬин;
-
ботугураан суруйуу.
Саха о5олорун суругунан улэлэригэр элбэхтик керсуллэр ал5аЬынан нууччаттан киирбит тыллары таба суруйуу буолар. Холобур: тэлэбииЬэр, тыраахтыр.
Дифтонг оннугар нууччалыы е буукубаны суруйуу эмиэ элбэхтик керсуллэр. Холобур: деки (диэки), дери (диэри).
МаарыннаЬар бутэй дор5ооннору таба суруйууга х-5 суруйуутугар о5олор ыарыр5аталлар. Холобур: а5ам диир оннугар ахам, ба5а оннугар – баха.
Ордук буукубаны суруйуу эбэтэр буукубаны кетутуу о5олор тыл дор5оонун ырытыыны сатаабаттарыттан тахсар дии саныыбын. «Целенаправленное обучение обнаруживанию орфограмм должно начинаться с первого года обучения, главным образом в процессе звукобуквенного анализа слов». (Львов М. Р.)
О5олор ал5астарын ырытыы тумугэр мин ал5астар биричиинэлэрин буларга холоннум:
-
Тылы дор5оонунан ырытыыга улэ ситэ барбатах.
-
Уерэтиллэ илик быраабыла баар.
-
О5олор тылдьыты сатаан туЬамматтар.
-
Тылы сыыЬа сацарыы.
-
Ал5аЬы кеннеруугэ улэ ситэтэ суох.
-
О5о тылын саппааЬа а5ыйах, билбэт тыла элбэх.
-
Бэчээтинэй тиэкиЬи устуу, диктант суруйуу ситэтэ суох.
Хас биирдии ыытыллыбыт суругунан улэ кэнниттэн алђастары утары бэрэбиэркэлээн, ырытан, көннөрөн иһэр наада. Хас биирдии учуутал ал5аһы сэрэтиигэ араас еруттээх улэни ыытар.
Учуутал ођолору бэйэлэрин алђастарын таба көрөргө, көннөрүллүбүт алђастары өйдөөн хааларга үөрэтиэхтээх. Онуоха үлэлэри хардарыта бэрэбиэркэлээһин уонна ођо сыыһа суруйбут тылын дуоскађа суруйан алђастары булларыы үчүгэй түмүгү биэрэр.
Ођо суруйуутун утары көннөрө – көннөрө ааһан иһэр табыллыбат. Ођо алђаһын учуоттаан, хайа ођо туох алђаһы таһаарарын кэтээн көрүөххэ наада. Оччођо эрэ учуутал кими кытта хайдах үлэлиэхтээђин үчүгэйдик билэр, биирдиилээн ођону кытта үлэни туһалаахтык тэрийэр кыахтанар.
Кылааска ха биирдии ођо ордук туохха элбэх алђаһы оңорорун, ханнык быраабыланы ситэ өйдүү илигин бэлиэтээн иһэр туспа тэтэрээт баар буолар.
Саха о5олоро таба суруйууга сурун ал5астара уһун аһађас дорђоону уонна хоһуласпыт бүтэй дорђоону таба суруйууга буолар. Онон учуутал бастакыттан ити ал5аЬы кеннеруугэ улэни ыытар. Манна тыллары пааралаан этии, суруйтарыы, дор5оонун ырытыы ордук кедьуустээх. Холобур:
Уһун аһађас дорђоону таба суруйуу:
-
ыт – ыыт, ат – аат,
-
мас-маас, сас-саас,
-
ытар-ыытар, кирэр-киирэр,
-
барар-бараар, кэлэр – кэлээр
Тыллары пааранан суруйтаран баран салгыы этиилэри суруйтарыыга киириллэр.
-
Оту мус. Отуу кестер.
-
А5ам ата далга турар. Бу о5о аата – Ньургун.
-
Ыт уцуо5у кирдэ. Кыыс хоско киирдэ.
Хоһуласпыт бүтэй дорђоону таба суруйуу.
-
Ата – атта, ото-отто
-
Халаан – халлаан, тамах – таммах
-
Кэтэ- кэттэ, кэлэ-кэллэ
Уерэнээччи оцорбут ал5аЬын хатылыыр угэстээх. Ол тахсыбатын туЬугар индивидуальнай сорудахтары биэрэр ордук туЬалаах. Саха тылыгар бары тылларга бэрэбиэркэлиир тылы булбаккын. Онон сорох тыллар суруллууларын ейге тутар ирдэнэр. Сорох учууталлар тэтэрээт бутэЬик лииЬин ыраас хааллараллар. Лиис уеЬэ еттугэр кыЬыл ецунэн «Ɵйгө тут» диэн суруйаллар уонна суруллуулара уустук тыллары онно суруйаллар.
Алын кылаастарга уерэнээччи таба суруйар сатабылын сайыннарыыга диктант улахан кемелеех. Диктант араас керуцнэрин солбуЬуннара сылдьан ыытар ордук туЬалаах. БыЬаарыылаах, сэрэтиилээх, уерэтэр, айар, талар диктаннар араастара о5о таба суруйар сатабылын сайыннарарага аналлаахтар. Диктант кэнниттэн ал5аска улэни сепке тэрийии улахан оруоллаах.
ТАБА СУРУЙУУ YƟРYЙЭХТЭРИН ИӉЭРИИГЭ УСТУУ НЬЫМАТА
Таба суруйуу үөруйэхтэрин иӊэриигэ ньымалар.
Сахалыы таба суруйар үөрүйэђи олохсутарга, иңэрэргэ араас көрүңнээх элбэх үлэ наада. Ођону таба суруйарга үөрэтии биир киэңник тэнийбит ньыматынан диктант араас көрүңэ буолар. Бу таба суруйарга үөрэтэр эрчиллии биир суол биһирэммит көрүңэ. Диктант көмөтүнэн ођолор орфография уонна пунктуация быраабылаларын сурукка сатаан тутта үөрэнэллэр. Диктант дорђоону арааран истэр уонна истибити өйгө хатыыр дьођурдары сайыннарарга ордук туһалаах. Диктант суруйалларыгар ођолор тылы сатаан ырыта, алђастарын булуна уонна көннөрүнэ үөрэнэллэр. Эрчиллии бу көрүңэ болђомтону сайыннарарга эмиэ туһалаах.
Учуутал сүрүн көрдөбүлү болђомтолоох буолууга уонна суруйбутун бэйэ бэрэбиэркэлиир дьођурун сайыннарыыга ууруохтаах.
Диктант икки көрүңңэ арахсар:
1. Үөрэтэр – эрчийэр диктант.
2. Хонтуруолунай диктант (билиини бэрэбиэркэлиир диктант).
Алын сүһүөх кылаастарга үөрэтэр – эрчийэр диктант араастарын ыытабыт:
-
Сэрэтиилээх диктант;
-
Быһаарыылаах диктант;
-
Бэлэмнэниилээх диктант;
-
Тылынан диктант;
-
Талар диктант;
-
Көңүл диктант;
-
Айар диктант;
-
Бэйэ диктаннаныыта;
-
Саңата суох диктант.
Чиэппэр бутуутэ эбэтэр уерэтиллибит тиэмэ буттэ5инэ хонтуруолунай диктант ыытабыт:
-
Бэйэ билиитин бэрэбиэркэлэнэр диктант;
-
Хонтуруолунай диктант.
Алын сүһүөх кылаастарга саха тыылын уруоктарыгар таба суруйуу сатабылларын ицэриигэ араас керуцнээх сорудахтары киллэрэн биэрэбит.
Грамматическай сорудахтар – таба суруйуу сатабылларын ицэриигэ оруоллара улахан. Улэ бу керуцун хас уруок аайы этап быЬыытынан ыытыллара былааннанар.
Грамматическай сорудахтар араастарыгар киирэллэр: шарада, анаграмма, оонньуулар «Саспыт тыллары булуу», «Кеппут буукубаны булуу», «Тылы таайыы», тылы сайыннарар, айар сорудахтар.
. 1. Оонньуу «Тылы таай»
Бэриллибит буукубаттан, суЬуехтэн са5аланар тыллары булуу.
Биир «А» (утах, мас), икки (аппа), ус (харандаас) дор5оонноох тыллары булуу
-
Оонньуу «Муммут буукубаны булуу»
Муммут буукубаны туруоран биэрэн тыллары таЬаарыы.
0АС (мас, хас, тас, бас)
0ААС (маас, хаас, таас, баас)
ХАА0 (хаар, хаан, хаас, хаал)
САА0 (саас, саал, саат)
-
Шарада – буукуба эбэн эбэтэр ке5урэтэн саца тылы таЬаарыы
Чугас киЬини истицник ааттыыр
Иьирэх тыл буолабын.
Инники ацарым айаны тулуйар,
Сыыдам келе буолар.
Иккис ацарым сииргэ аналлаах,
Минньигэс амтаннаах.
Таай эрэ, ханнык тыл буоларбын. (ат + ас = атас)
О – ну кытта кэйэн кэбиҺиэм,
О – ну кытта ууну таҺыам,
О – ну кытта эҺээ дэтиэм,
О – ну кытта ынахпын уулатыам,
О – ну кытта оонньоон улаатыам.
4.Анаграмма – буукубалара ыЬыллыбыт тыллары таайыы
А буукуба: ССАА, ХАТММА СМААЛА АРХА (саас, таммах, алмаас, хаар)
О буукуба: ОСН, ООСБ, ТРОСОБ, РТООСТ (Сон, собо, торбос, соттор)
У буукуба: УМУС, ТСУУ, КЛУЛТЛ, АУУТРЙ (Муус, туус, туллук, туруйа)
5. Тыллары таайыы
Инниттэн аахтахха биир тыл, кэнниттэн аахтахха атын тыл тахсар тылларын таайыы.
Ар5аЬым хаардаах, ууллубат муустаах,
Альпинист да саллар адаардаах.
Эргитэн аа5ыац- уларыйыам
Аьыыр оргацца кубулуйуом. (хайа – айах)
Ыал бастакы о5отобун,
Кыргыттартан а5аларабын,
Эргитэн аа5ыац – сону тупсарыам,
Мааны тацас аатырыам. (а5ас- са5а)
-
Оонньуу «Саспыт тыллары булуу»
Бу тыллар истэригэр атын саца тыл саЬа сылдьарын булуу:
Чуораан, туЬах, кыраЬа, ба5а, хаппах, хайа, тайах, хаххан, хахха, алмаас, саппыкы, хаасса, сацас, чаанньык, былаах, саахар, чычаас, ба5ана, хаас, сарай, харах, хаалтыс, суорат, маастар.
7.Оонньуу «Тылы бул»
Инниттэн, кэнниттэн аахтахха биир суолталаах тыллары булуу
Холобур: айа, а5а, хаппах, сацас, саас, хах, хайах.
Уерэнээччи билбит саца тыла, хоЬооно, таабырына кини инники оло5ор туЬалаах буолуо5ун, кини сацарар сацата, таба суруйар сатабыла салгыы сайдарыгар кемелеех буолуо5ун ейдуур эрэ буолла5ына, ейугэр хатыа, умнубакка илдьэ сылдьыа.
Таба суруйуу үөруйэхтэрин иӊэриигэ учууталтан уЬун кэмнээх, ситимнээх улэ эрэйиллэр. Уруок хас биирдии мунуутэтин кедьуустээхтик туЬанар сыалтан уруок хаачыстыбатын тупсарыы, уруок кедьууЬун урдэтии соруга бастакы миэстэ5э турар.
Алын сүһүөх кылаастарга устуу ньыматын туттуу
Алын суЬуех кылаастарга таба суруйар үөрүйэђи олохсутарга, иңэрэргэ араас көрүңнээх элбэх үлэ ыытыллар. Устуу араас көрүңэ ођону таба суруйарга үөрэтии биир сурун ньыматынан буолар. Бу таба суруйарга үөрэтэр эрчиллии биир суол биһирэммит киэңник тэнийбит көрүңэ.
Устуу көмөтүнэн ођолор орфография уонна пунктуация быраабылаларын сурукка сатаан тутта үөрэнэллэр.
Устуу кербуту өйгө хатыыр дьођуру сайыннарарга ордук кедьуустээх. Учуутал сүрүн көрдөбүлү болђомтолоох буолууга уонна суруйбутун бэйэ бэрэбиэркэлиир дьођурун сайыннарыыга ууруохтаах.
Таба суруйууну тэрийэр улэ5э туттуллар устуу араастара:
-
Бэчээтинэй тиэкиЬи устуу
-
Грамматическай сорудахтаах устуу
-
Ɵйгө тутан баран суруйуу (письмо по памяти)
Бэчээтинэй тиэкиЬи устуу – о5о таба суруйар сатабылын сайыннарыыга улэ сурун ньымаларыттан биирдэстэрэ буолар. Бастаан биирдиилээн тыллары устууттан са5алаан этиилэри, онтон бутун тиэкиЬи ал5аЬа суох устуу кылаас аайы ыытыллыахтаах. Устуу алгоритма:
-
Этиини аах, ейгер хатаа.
-
Ханна сыыЬыахха септеех тыл баарын бул.
-
Этиини уЬул.
-
Суруйбуккун бэрэбиэркэлээ.
Грамматическай сорудахтаах устуу:
-
Бэрэбиэркэлиир тылы булуу
-
СуЬуехтэргэ араарыы
-
Дор5ооннорун бэлиэтээЬин (х-р: уЬун аЬа5ас дор5оону булан аннынан тарт)
-
Тылы эбии суруйуу уо.д.а.
Грамматическай сорудахтаах устуу тумугэр уерэнээччи тыл суруллуутун кэтээн керер уонна уерэппит быраабылатын хатылыыр, чицэтэр.
Устуу бу керуцэ – саамай туЬалаах ньымалартан биирдэстэрэ. Хас уруок аайы 10-15 мунуутэ ыытар то5оостоох. Уерэнээччи кетутуллубут буукубаны суруйарыгар бэрэбиэркэлиир тылы булар, быраабыланы саныыр, то5о ити буукуба сурулларын быЬаарар. Бу улэ тумугэр о5о тылга бол5омтолоохтук сыЬыаннаЬар, кини суолтатын быЬаарар. Грамматическай сорудахтаах устууга о5олор алђастарын булуна уонна көннөрүнэ үөрэнэллэр. Эрчиллии бу көрүңэ болђомтону сайыннарарга эмиэ туһалаах.
Уерэнээччиттэн бэйэ улэлээЬинин ирдиир эрчиллиинэн кеппут орфограммалары туруоран биэрии диэн сорудахтаах устуу буолар. Ити кетутуулэри о5о орфографическай быраабыланан салайтаран суруйуохтаах.
Ɵйгө тутан баран суруйуу (письмо по памяти)
Тылы хаста да аа5ан ейге тутан баран суруйар. Маннык эрчиллиигэ суруллуулара ыарахан тыллары суруйтарар ордук. Бастаан биирдии тылынан, онтон этиилэринэн суруйтаран баран сыыйа кылгас тиэкиЬи суруйтарар наадалаах.
Устуу араас керуцнэрэ:
-
Каллиграфическай устуу.
«Прописьтан» устуу – буукуба суруллуутун, холбонуутун, строка5а миэстэтин билии. Маннык устууга уерэнээччи буукуба ханнык элеменнэртэн турарын ейугэр тутар.
-
Грамматика5а эбэтэр орфография5а саца ылбыт билиини чицэтэр сыаллаах устуу. Маннык устууга уерэтиллибит быраабылалаах буукубалары аннынан тардыы, кетутуллубут буукубалары суруйуу, ону быЬаарыы, тыл форматын уларытыы курдук сорудахтаах буолар.
-
Уерэтиллибит орфограммалары хатылааЬын уонна чицэтии сыаллаах устуу. Манна орфограмманы кердееЬун, ону быЬаарыы, бэрэбиэркэлээЬин киирэр.
-
Уьул, тыл олохторун бэлиэтээ.
-
Уьул, бэлиэтэммит тыллар ханнык саца чааЬа буолалларын быЬаар
-
Уьул, бэлиэтэммит аат тыллар ханнык туЬуккэ туралларын быЬаар.
Быһаарыылаах устуу. Бу устууга суруллуута уустук тылы суруйуох иннинэ сэрэтиллэр. Чуолкайа суох дорђоонноох уһун, ыарахан тылы о5о хайдах сурулларын быһаара – быһаара устар. Маннык үлэ ођо бэрэбиэркэлэнэр дьођурун сайыннарар.
-
Талан устуу
Ођолор үөрэтиллэр орфограммалаах тылы эбэтэр тыл ситимин эрэ талан усталлар. Учуутал бириэмэни сүүйэр: кылгас кэмңэ биир орфограммалаах элбэх тылы суруйтарыан сөп. Холобур, текстэн аат тыллары эбэтэр дађааһын ааттары устуу. Талан устуу ођо ордук болђомтолоох, кичэйэн ырытар буоларыгар көмөлөөх.
Биир быраабыланан эбэтэр биир теманан суруллар тыллары талан усталлар. Холобурдар:
Киирии дорђоонноох тыллары уЬул (летчик, съезд, депутат, арбуз)
Уһун аһађас дорђоонноох тыллары уЬул (маас, саас, хаастар).
Анал ааттары талан уЬул (Мохсођол, Баһырђас, Суолдьут, уо.д.а.)
Паараласпыт аат тыллары булан уЬул (сир-дойду, киһи-сүөһү, күлүү-салыы, уо.д.а.).
Айар сорудахтаах устуу.
Кини таба суруйарга үөрэтэрин таһынан үөрэнээччи бэйэтиттэн айан суруйар дьођурун сайыннарар.
Айар сорудахтаах устуу 2 араастаах буолар:
-
Этиилэри уларытан устуу
-
Бэриллибит тылларынан эбэтэр тыллар ситимнэринэн сөптөөх формађа туттан кыра кэпсээни оңоруу.
-Этиилэри уларытан устуу араас сорудахтаах буолуон сөп:
-
биир предмет туһунан этиллэр этиини элбэх предмет туһунан этиллэр гына уларытан устуу;
-
үһүс сирэйи бэйэ туһунан кэпсиир гына уларытан устуу;
-
билигин буолары хойут буолуохтаах гына этии тутулун уларытан устуу; учуутал сађалаабыт этиитин өйтөн ситэрэн суруйуу; бэриллибит тылларынан этиилэри эбэтэр кыра кэпсээни суруйуу.
Бэриллибит тылларынан эбэтэр тыллар ситимнэринэн сөптөөх формађа туттан кыра кэпсээни (остуоруйаны) устуу.
Айар сорудах: Кетутуллубут тыллар оннуларыгар скобкаттан талан «а» дор5оонноох тылы туруоран уЬул. Остуоруйа салгыытын бэйэн ай.
Арай биирдэ (Мааппа, Маарыйа) эмээхсин олорбута эбитэ уЬу. Эмээхсин үс уол о5олоох эбит. Улахан уолун аата (Айаал, Харах- Харах). Орто уолун аата (Айсиэн, Кулгаах-Кулгаах). Саамай кыра уолун аата (Айтал, Манчаары).
Эмээхсин хотонугар (ынах, тарбыйах, бараан, коза) кыылы иитэн турар. Арай биир утуе кун эмээхсин суолтан аптаах (таас, алмаас) булан ылбыт.
Айар сорудахтаах устуу өйтөн айан суруйууга – сочинениеђа көһөргө төһүү буолуохтаах.
Устууга бэриллэр матырыйаал буолуон сеп: тылынан, этиинэн уонна кылгас тиэкис.
Методистар этэллэринэн устууга маннык ирдэбиллэр тураллар:
-устуу механическай буолуо суохтаах;
-устарга уерэнээччи тугу суруйарын ейдуу-ейдуу суруйуохтаах;
-устууга ал5ас суох буолуохтаах, орфографическай зоркость сайдыахтаах;
- устуу грамматическай сорудахтаах буолуохтаах;
- сепке устарга анаан уерэтиллиэхтээх.
Бастатан туран, уерэнээччи устар этиитин билсиЬиэхтээх, ис хоЬоонун ейдуехтээх. Ол аата устуу бастакы туЬумэ5эр уерэнээччи устуохтаах этиитин барытын аа5ар. Этии ис хоЬоонун ейугэр тутар туЬугар уерэнээччи кербекке эрэ ейугэр хатылыыр.
Улэ иккис туЬумэ5эр, уерэнээччи устар этиитин орфографическай еттугэр бол5омтотун ууруохтаах. Ханна сыыЬыан септеех миэстэлэрин ордук бол5омтолоохтук керуехтээх.
Бастакы уонна иккис туЬумэхтэр, устуу дьайыытыгар бэлэмнэнии буолаллар.
Устуу уЬус туЬумэ5эр уерэнээччи ейге туппут этиитин тиэкиЬи сабан баран кербекке суруйар.
Саха тылыгар ордук элбэхтик керсуллэр ал5астарынан уЬун аЬа5ас дор5оон уонна хоЬуласпыт бутэй дор5оон буолаллар. Онон сыыЬыахха септеех орфограмманы аннынан тардан бэлиэтээЬини туттуохха сеп.
Суруйан бутэн баран бэйэни хонтуруолланыы туЬумэ5э кэлэр. Онно уерэнээччи кинигэтин арыйан суруйбут этиитин оригиналы кытта тэцниир, ал5астарын булар уонна кеннерер.
П. С. Жедек устуу ньыматыгар анал алгоритм оцорбута:
1. Этиини бол5омтолоохтук аах.
2. ТиэкиЬи кербекке эрэ, хатылаа.
3. Этиигэ баар орфограммалары аннынан тарт.
4. Этиини орфографическайдык аах.
5. Этиини хас биирдии дор5ооннорун сацара-сацара ессе тегул хатылаа
6. ТиэкиЬи сап. Тыллары суьуехтээн этэ-этэ суруйаргын са5алаа. Орфограммалары аннына тарт.
7. Суруйбут этиигин тиэкиЬи кытта тэцнээ. Орфограмма5а бол5омто5ун уур.
Онон Жедек алгоритмынан устуу ньымата алын суЬуех оскуола5а туттуллар орфографическай эрчиллиилэртэн биир саамай кедьуустээ5инэн буолар.
Педагог Пермякова В.С. суруйар: «В программе развивающего обучения по русскому языку обучение списыванию занимает особое место, так как ему отводится решающая роль в формировании навыков правописания. Эту свою функцию обучение списыванию может выполнить только при условии специальной его организации как действия, направленного на активную орфографическую ориентировку в копируемом тексте».
Сахалыы тыллаах учебниктартан 1 кылааска туттуллар уерэнэр кинигэ5э Колесова А. П. Саха тыла. (Д.Б. Эльконин – В. В. Давыдов систиэмэтэ) устуу алгоритма бэриллибит.
Устуу быраабылата
1). Этиини аа5ыц.
Айаал куобах о5отун тутта.
2). Тыл моделын оцорон бэрэбиэркэлэниц
3). Хас биирдии тылы суЬуехтээн кердеруц.
4) СуЬуех моделын тутуЬан, этиини хос аа5ыц. Таба суруйууну бэлиэтээц.
5) Этиини суЬуехтээн, ейтен суруйуц.
6). Суруйбуккутун аа5ан керуц. Хас биирдии суЬуе5у бэлиэтээц. Таба суруйууну аннынан тардыц.
͜͜ Сорох учууталлар устууга анаан анал тэтэрээт олохтууллар. Уерэнээччи дьиэтигэр устар уонна улэлэрин кэтээн керер, ал5астарын ырытар. О5о бэйэтин улэлэрин кэтээн керуутэ бйэтин сайдыытын кэтээн керуугэ тиэрдэр. Чуцкук улэ керуцэ итинник кэтээн керууттэн стимулга кубулуйуон сеп.
Тугу устаргыттан эмиэ улахан тутулуктаах. Себулээн аахпыт кинигэлэриттэн ордук табыллыбыт миэстэлэри устарга сорудах уерэнээччи устууга интэриэЬин кууЬурдэр. Кылааска ол устубут быЬа тардыыларын аа5ан, о5олор бэйэ-бэйэлэрин кытта санаа атастаЬаллара ордук кедьуустээх буолара саарба5а суох.
Ити курдук айымньылаахтык улэлиир учууталлар устуу ньыматын араас керуцнэрин куннээ5и улэлэригэр араастык туттан уерэнээччи таба суруйар уеруйэ5ин сайыннараллар.
Алын сүһүөх кылаастарга саха тылын уруоктарыгар устуу маннык керуцнэрин ыытабыт.
Сэрэтиилээх устуу
Тиэмэни саңа үөрэтэр кэмңэ тылы бастаан ырытан, хайдах сурулларын быһааран баран, этэн суруйтарыллар. Теманы бүтэрэр сађана тылы эбэтэр этиини суруйан бүтэн баран, ордук ыарахан тылы тута дуоскађа суруйтаран бэрэбиэркэлэнэр. Манна ођо тыл хайдах сурулларын харађынан өйдөөн көрөргө эрчиллэрин сэргэ грамматическай билиитин туһанарга үөрэнэр.
Быһаарыылаах устуу.
Суруллуута уустук тылы суруйуох иннинэ сэрэтиллэр. Суруллар тылы учуутал быһаара – быһаара суруйтарар эбэтэр биир эмэ ођо тылы сүһүөхтээн, хайдах сурулларын чуолкайдаан биэрэр.
Тылынан устуу.
Биир быраабыланан эбэтэр биир тиэмэнэн суруллар тыллары талан бэриллэр.
Талар устуу.
Ођолор үөрэтиллэр орфограммалаах тылы эбэтэр тыл ситимин эрэ талан усталлар.
Бэйэ устуута.
Ођо этиини аађан, хас биирдии тыл хайдах сурулларын өйүгэр хатаан баран, кинигэни сабар уонна нойосуус суруйар. Суруйан бүттэђинэ, бэрэбиэркэлэнэн, алђаһын көннөрүнэр.
Кыра хоһоону эбэтэр быһа тардыыны дьиэђэ нойосуус үөрэтэн баран, кылааска өйүттэн суруйар.
Хонтуруолунай устуу.
Бу устуу үөрэнээччи суруйар дьођура хайдах сайдан иһэрин бэрэбиэркэлиир. Теманы бүтэрэн баран, чиэппэр бутуутэ ыытыллар. Маннык устууга үөрэнээччи бэйэтин билиитин, кыађын көрүнэр, онон ханнык да көмөлөһөр, сэрэтэр үлэ ирдэммэт.
Таба суруйуу үөруйэхтэрин иӊэриигэ устуу ньыматын туттууга уерэнэр процесс бары туЬумэхтэригэр улахан бол5омтону уурарга кыьаллар наада.
Мацнайгы кылаастан са5алаан таба суруйар сатбылы сайыннарар улэни тиЬигин быспакка ыытар буоллахха, улэ тумуктээх буолар. Ацардас диктант суруйтарыынан эрэ улуЬуйбэккэ, тылы кытта араас еруттээх улэни ыытар сорук турар.
Таба суруйууну сайыннарыы о5о бол5омтотун тардар, умсугутар кууЬэ учуутал улэтин хайдах тэрийэриттэн, оголору интэриэЬиргэтэр ньымалары туттарыттан улахан тутулуктаах.
Онон кэлин сылларга ийэ тылынан сацарыыны, табатык суруйууну саца таЬымца таЬаарыы, суолу тобулуу соруга турар.
