Николаева Розалия Васильевна,
Ньурба улууһунааҕы Маар осто оскуолатын
алын сүһүөҕүн учуутала
Быһаарыы сурук
Куруһуок өйдөбүлэ
Федеральнай государственнай үөрэх стандартын (ФГУОС) ирдэбилинэн аудитория тас еттугэр дьарыктарга 10 чаас керуллэр. Базиснай үөрэх былааныгар (федеральнай) миэстэтэ, үөрэтиллэр чааһа чопчу ыйыллан үөрэтиллэр таһыма үрдээтэ. Алын сүһүөх оскуола таһымыгар төрөөбүт тылы куруЬуок быһыытынан үөрэтиигэ түмүк ирдэбили эмиэ федеральнай государственнай үөрэх стандарда сүрүннүүр.
Ити ааттаммыт докумуон быһыытынан, начаалынай үөрэхтээһин таһымыгар төрөөбүт тылы, норуот тылынан уус-уран айымньытын куруЬуок быЬыытынан үөрэтиигэ тэҥ таһымнаах түмүк ирдэнэр. Төрөөбүт тыл оҕо личность быһыытынан сайдыытын хааччыйыахтааҕа этиллэр, ону сэргэ урукку өттүгэр ирдэммэт сана булгуччулаах ирдэбили — үөрэнээччигэ үөрэх дэгиттэр дьайыыларын иҥэриини киллэрэр.
Хас биирдии норуот бэйэтин тереебут тылын, терут культуратын илдьэ сылдьан, үѳрэтэн, сайыннаран, сүтэрбэккэ келуенэттэн келуенэҕэ тиэрдэн иhиэхтээх. Бу ебугэлэрбититтэн хаалбыт киэн туттуубут, уратыбыт буолар.
Ийэ тылын кэрэхсиир, норуотун утуе үгэстэрин билэргэ талаьар о5о сайа5ас ейдеех-санаалаах буола улаатар.
Куруhуок сыала: Оҕо дорҕоонноохтук саҥарар дьоҕурун сайыннарыы
Соруктар:
-
Төрөөбүт тылын-өһүн бэйэтэ сатаан чочуйан, тупсаран, санаатын чуолкайдык, дорҕоонноохтук этэргэ, кэпсииргэ үɵрэтии;
-
Саха тылын барҕа баай тыыныгар, умсугутар улуу күүhүгэр оҕону угуйуу уонна уhуйуу;
3. Оҕо тɵрɵɵбүт тылын билэрин ситиhии уонна бэйэтин норуотун ытыктыыр, таптыыр, кининэн киэн туттарын иитии
Билиҥҥи кэмнэ саха о5олоро ийэ тылларын билбэккэ улаатан, бэйэлэрин сахалыы ейдерун-санааларын, быьыыларын-майгыларын улам сутэрэн иьэллэр. Норуот уус-уран айымньытыгар улахан суолтаны уурбаттар. Уксун нууччалыы кинигэни аа5аллар, телевизорынан нууччалыы биэриини кереллер. Нууччалыы сахалыы буккуйан санараллар. Ааспыт олохпут, улуу олонхоьуттарбыт, ебугэлэрбит угэстэрэ, сиэри-туому тутуьуу уостан, сутэн эрэр. Ону саналыы тыын киллэрэн уйэтитии бу дьарык иьинэн ыытыллар.
Тылынан уус-уран айымньы норуот еркен ейун, сиэрин-майгытын кунду кылаата. Норуот былыр-былыргыттан уус-уран тылынан бэйэтин оло5ун, учугэйгэ, кэрэ5э тардыьыытын, туохха сугуруйэрин, туохтан сиргэнэрин, бэйэтин чулуу дьоннорун эбэтэр, сиэрэ суох быьыылаах дьон туьунан айан, уос номо5о онорон кэпсиир. Саха норуота баай, бэргэн тыл кеметүнэн ырыалары, таабырыннары, остуоруйалары, ес хоьоонорун, олонхолору айбыт. Бу айымньылары бастаан биирдии киhи айар, ыллыыр, остуоруйалыыр, олонхолуур, кэпсиир. Ону уоска түhэрэн ылан, атыттар утуктэн, бэйэлэрэ себулууллэринэн эбэн, кѳ5үрэтэн атыттарга кэпсииллэр, ыллыыллар, туойаллар. Ити курдук тылынан уус-уран айымньы киhиттэн киhиэхэ, уйэттэн уйэ5э бэриллэн иhэр. Ол сылдьан уларыйар-тэлэрийэр, чочуллар, оноьуллар, кэлин бутун норуот айымньыта буолан тупсан тахсар.
Норуот дьо5ура арааhын, угуhун курдук кини тылынан уус-уран айымньытын эгэлгэтэ эмиэ элбэх. Кинилэри, ис хоhоонорунан, уус-уран уратыларынан наардаан, кѳрүннэргэ араарабыт. Саха норуотун тылынан уус-уран айымньытын сурун керүннэринэн: ырыалар, тойуктар, таабырыннар, ес хоьоонноро, чабыр5ахтар, сэhэннэр, номохтор, остуоруйалар, олонхолор буолаллар.
Саха норуотун тылынан уус-уран айымньытын саамай бедеҥ кѳрүнэ олонхо буолар. Бухатыырдар геройдуу охсуьууларын хоьоонунан хоьуйан кѳрдѳрѳр эпическэй (сэhэргиир) айымньыны олонхо диэн ааттыыбыт.
Ханнык ба5ар норуот сир урдугэр араас эргимтэ5э олорор буолан, сайдыытын таьыма тереебут эйгэтиттэн ыйаахтаах. Терут культурабыт сайдыытыттан буттуун саха омук кэлэр кэскилэ тутулуктаах. Саха фольклора тун былыргыттан киьи киьи ейе-санаата сайдыытын тустуургэ, дьо5урун уьугуннарыыга, айылгытын байытыыга сурун суолталаах .Уос номо5ун керуннэрэ: олонхо, ырыа, тойук, сэьэн, остуоруйа, туьулгэ ырыата, ес хоьоонноро, чабыр5ахтар, таабырыннар уо.д.а баай ис хоьоонноох буоланнар иитэр-уерэтэр куустэрэ улахан.
Дьэ онон тɵрɵɵбүт тыл бар5а баай тыыныгар, умсугутар улуу кууьугэр о5ону кыра эрдэ5иттэн угуйуу, уьуйуу, абылааьын бу дьарык сурун сыала буолар. Атын омук бэйэтин норуотун ырыатын, тойугун билбэт киьини туора керере саарба5а суох. Онтон биhиги саха омуга атын омуктартан олох ураты кѳрүннэри баьылыыбыт.
КуруЬуокка саха тылынан уус-уран айымньытын үгүс кɵрүҥнэрэ киирэллэр: чабыр5ах, норуот ырыата, олоҥхо остуоруйа, үгэ, таабырын, оhуокай
-
Үөрэх былааныгар куруЬуок миэстэтэ
Үөрэх федеральнай базиснай былаанын үһүс барыйааныгар олоҕуран, аудитория тас еттугэр дьарыкка барыта холбоон 34 чаас бэриллэр: 3 кылааска — нэдиэлэ5э 1 чаас бэриллэр.
1 чиэппэр – 9 чаас, 2 чиэппэр – 7 чаас, 3 чиэппэр – 10 чаас, 4 чиэппэр – 8 чаас. Сыл устата 34 чаас
-
“Дорҕоонноох саҥаны сайыннарыы” куруЬуогу үөрэтии түмүгэ
Ытык өйдөбүллэри иҥэрии түмүгэ
Саха тылын оскуолаҕа үөрэтии кэмигэр оҕо маннык ытык өйдөбүллэри (духуобунай сыаннастары) иҥэриннэҕинэ төрөөбүт тыла сайдарыгар бэриниилээх, эппиэтинэстээх буоларыгар, бэйэтин кыаҕын толору туһанарыгар эрэниэххэ сөп.
Төрөөбүт тыл — омугу сомоҕолуур тыл буоларын өйдүүр.
Төрөөбүт тыл төрүт айылгыта, үйэлээх үгэһэ, этигэн кэрэтэ норуот тылынан уус-уран айымньытыгар уонна уус-уран литератураҕасөҥмүтүн билэр.
Төрөөбүт тылын сайыннарар, кэлэр көлүөнэҕэ тириэрдэр ытык иэстээҕин, ийэ тыл үйэлэргэ чөл туруктаах буоларыгар тус оруоллааҕын өйдүүр.
Төрөөбүт тыл иитиллэр, үөрэнэр, айар-сайдар тыл буоларын итэҕэйэр.
Төрөөбүт тыл элбэх омук алтыһан бииргэ олорор кэмигэр, икки (элбэх) тылланыы усулуобуйатыгар хас биирдии киниттэн харыстабыллаах сыһыаны эрэйэрин өйдүүр.
Үөрэх сатабылларын сайыннарыы түмүгэ
Бэйэни салайынар-дьаһанар сатабыл.
Тылын сайыннарар сыалы-соругу таба туруорунар, сатаан былаанныыр, туох-ханнык түмүккэ кэлиэхтээҕин быhа холоон билэр. Тугу билэрин-билбэтин, тугу ситэри үөрэтиэхтээҕин арааран өйдүүр. Сылга бииртэн итэҕэһэ суох төрөөбүт тылга аналлаах бырайыактарга кыттан (тус бырайыага, коллективнай бырайыак) үлэлиир.
«Тылы сэрэйэр» дьоҕуру (языковое чутье, чувство языка) сайыннарыы. Бэйэтин сааһыгар сөп тубэһэр тиэкискэ үөрэппит матырыйаалын сүнньүнэн тыл литературнай нуормата саҥарар эбэтэр суруйар киһи тылыгар төһө сөпкө эбэтэр сыыһа туттулларын тута «сэрэйэн» билэр, итэҕэһин, алҕаһын быһаарар, көннөрөр, бэйэтин тылыгар-өһүгэр тыл нуорматын ирдэбилин тутуһарга дьулуһар.
Тылын сайыннарар баҕаны үөскэтии (потребность в совершенствовании собственной речи). Төрөөбүт тылын барҕа баайын сыаналыыр, тыл кэрэтигэр умсугуйар, этигэн тыл күүһүн, кыаҕын толору туһанарга, тылын-өһүн бэйэтэ сатаан чочуйан, тупсаран, санаатын сиһилии этэргэ, кэпсииргэ дьулуһар.
Хонтуруолланыы. Бэйэ санатын өрүү кэтэнэр, көрүнэр, алҕаһа суох саҥарарга, санаатын ыпсаран, хомоҕойдук этэргэ кыһаллар.
Билэр-көрөр сатабыл. Сүрүн үөрэнэр сатабыл.
Үлэ сыалын-соругун таба туруоруу. Төрөөбүт тылын үөрэтэригэр сыал-сорук туруорунан көдьүүстээхтик үлэлиир.
Билиини-көрүүнү кэҥэтэр араас матырыйаалы туһаныы. Сахалыы үөрэх-наука литературатыттан (тылдьыттартан, ыйынньыктартан, энциклопедиялартан, араас кинигэттэн) туһааннаах информацияны, билиини дөбөннүк булар, бэлиэтэнэр, түмэр, 24 ситимниир араас ньыманы табыгастаахтык туһанар. Сахалыы тахсар оҕоҕо аналлаах республика, улуус, оскуола хаһыаттарын-сурунаалларын («Кэскил», «Чуораанчык», о.д.а.) тиһигин быспакка ааҕар, араадьыйанан, телевизорынан сахалыы биэриилэри сэргээн истэр-көрөр, үөрэҕэр, чинчийэр, айар улэтигэр көдьүүстээхтик туһанар. Сахалыы үөрэҕи сайыннарар интернет-сайтартан туһалаах, наадалаах информацияны булан, сөпкө наардаан туһанар; тиэкиһи компьютерга сахалыы шрибинэн бэйэтэ тэтимнээхтик бэчээттиир; интернет нөҥүө сахалыы ыытыллар араас тэрээһиҥҥэ төрөөбүт тыл литературнай нуорматын тутуһан, көхтөөхтүк кыттар.
Билиини сааһылааһын. Саҥа билии ыларга баар билиитигэр тирэҕирэр. Атын предметтэргэ ылбыт билиитин сатаан ситимниир.
Бодоруһар сатабыл
Бииргэ үлэлииргэ үөрүйэх. Дьону кытта бииргэ алтыһан үөрэнэр, үлэлиир араас ньыманы баһылыыр (пааранан, бөлөҕүнэн, хамаанданан, о.д.а). Саастыылаахтарын, улахан дьону кытта айымньылаах алтыһыы туругар кэбэҕэстик киирэр (продуктивное взаимодействие), биир сыаллаах-соруктаах дьонун кытта таһаарыылаахтык, көдьүүстээхтик үлэлиир үөрүйэхтэнэр (продуктивное сотрудничество).
Кэпсэтэр үөрүйэх. Кэпсэтии уратыларын өйдүүр, табан кэпсэтэр. Кэпсэтэр киһитин убаастыыр, сэҥээрэр, санаатын болҕойон истэр, ылынар. Ханнык баҕарар эйгэҕэ кэпсэтэригэр дьон болҕомтотун тардар, сэргэхситэр, сонурҕатар, көҕүлүүр сатабылы табан туһанар. Кэпсэтэр кэмҥэ бэйэ көрбүтүн, истибитин, аахпытын сиһилии сэһэргиир. Дьон өйдөспөт, тыл тылга киирсибэт буолар төрүөттэрин сөптөөхтүк сыаналыыр, сатаан ырытар, өйдөһүү суолун дөҕөннүк тобулар.
Кэпсэтии сиэрин (речевой этикет) тутуһар үөрүйэх. Дьону кытта алтыһыыга кэпсэтии сиэрин тутуһар, туттан-хаптан бодоруһуу ньымаларын тоҕоостоохтук туттар.
Сахалыы дорооболоһор, билсиһэр, быраһаайдаһар, көрдөһөр, бырастыы гыннарар, буойар, телефонунан кэпсэтэр, о.д.а. үгэстэри иҥэриммит, күннээҕи олоҕор өрүү туттар.
Үөрэх сатабылларын сайыннарыы түмүгэ
1. Араас тиэкиһи ис хоһоонноохтук ааҕар, үчүгэйдик толкуйдаан саҥарар, тылынан уонна суругунан тиэкиһи оҥорор.
2. Сорудаҕы толорорго саҥа араас көрүҥнэрин, ньымаларын баһылыыр.
3. Сэһэргэһэр киһитин болҕойон истэр, кэпсэтэргэ бэлэм, кэпсэтиигэ араас санаа үөскүүрүн өйдүүр, бэйэ санаатын тиэрдэргэ кыһаллар, дакаастыы сатыыр.
4. Тэҥниир, ырытар, түмэр, түмүктүүр, наардыыр, маарынныыры, хардарыта сибээһи, төрүөту булар, хайа баҕарар тиэмэҕэ кэпсэтэһиигэ кыттар.
5. Атын биридимиэттэри үөрэтэргэ "Литература ааҕыыта" төрүт буоларын уонна биридимиэттэр алтыһыыларыгар; гуманитарно-эстетическэй хайысхалаах биридимиэттэр икки ардыларынааҕы сибээстэри өйдүүр.
6. Үөрэх дьарыгын сыалын уонна соругун өйдүүр, сөптөөх ньымалары булан туттар, туһанар.
7. Үөрэх дьарыгын туруоруллубут соруктарга олоҕуран былаанныыр, хонтуруолланар уонна сыаналанар, ситиһиигэ тиэрдэр ордук көдьүүстээх ньымалары быһаарар.
Тустаах үөрэх биридимиэтин үөрэтии түмүгэ
1. Уус-уран айымньы омук уонна аан дойду култуурата, сиэр-майгы сыаннастара буоларын уонна баар үгэстэр харыстаныахтаахтарын, кэлэр көлүөнэҕэ тиэрдиллиэхтээхтэрин өйдүүр.
2. Кинигэ - киһи аймах култууратын ураты сыаннаһа буоларын өйдөөн, сиэрдээх сыһыаны олохсутар.
3. Уус-уран айымньы тыл искусствота диэн өйдүүр, харыстабыллаахтык сыһыаннаһар.
4. Саха сирин уонна Россия элбэх ахсааннаах норуоттарын уус-уран литератураларын духуобунай уонна сиэргэ-майгыга сыаннастарын өйдүүр.
5. Сайдыылаах, үөрэх бары биридимиэтигэр ситиһиилээх буоларга тиһиктээх ааҕыы суолтатын өйдүүр; аан дойду, Россия историятын уонна култууратын, үтүө уонна мөкү сыһыан, сиэр-майгы туһунан бастакы өйдөбүллээх.
6. Ааҕыы суолтатын, араас көрүҥнээх тиэкис (билиһиннэрэр, үөрэтэр, талар, көрдүүр, чинчийэр) уратытын уонна ис хоһоонун өйдүүр, дьүүллэһиитигэр кыттар.
7. Таска уонна искэ ааҕыы техникатын баһылааһын, аахпыты араастаан уларытыы, уус-уран, научнай-популярнай уонна үөрэтэр тиэкистэри ырытарга судургу литературоведческай өйдөбүллэри туһаныы салгыы ааҕааччы тылын-өһүн сайдыытыгар суолталааҕын өйдүүр.
8. Бэйэ ааҕарыгар сөптөөх кинигэни талары сатыыр, тиэмэнэн, алпаабытынан каталогтары уонна сүбэлиир испииһэги туһанар, бэйэ ситиһиитин, кыаҕын сыаналанар, тупсарынар, эбии дьарыктанарга, информация хомуйарга ыйар-кэрдэр матырыйаалынан таба туһанар.
Халандаарнай – тиэмэтическэй былаан
Нэдиэлэ5э 1 чаас, сылга 34 чаас.
|
№
|
Дьарык тиэмэтэ
|
Чаас ахс
|
Үѳрэнээччи улэтин сүрүн көрүӊнэрэ
|
Үөрэх сатабылларын сайыннарыы түмүгэ
|
Былаан кунэ
|
Факт кунэ
|
|
1 чиэппэр -9 ч
|
||||||
|
1
|
Киирии дьарык
Норуот тылынан уус-уран айымньыта
|
|
Дьарык сыалын-соругун кытта билсиhэр. Норуот тылынан уус-уран айымньытын кɵрүҥнэрин ааттыыр
|
Норуот айымньыта уонна уус-уран литературата саха төрүт оло5ун-дьаһа5ын, историятын култууратын көстүүтэ буоларын өйдүүр, сыаналыыр;
|
|
|
|
2
|
Алыптаах дьиктилээх саха остуоруйата.
«То5ус а5ас-балыс»
|
1
|
Оруолунан аа5арга эрчийии. Сурун герой тас дьуЬунун, майгытын-сигилитин кердерер тыллары тиэкистэн буларга уерэнэр.
|
Учуутал, үөрэнээччи,уус-уран тыл маастарын аа5ыыларын, үөрэх тиэкиһин истэр.Истии култууратын тутуһар
|
|
|
|
3
|
Хамсыыр-харамай туhунан остуоруйа
«Саhыл, Бɵрɵ дьукаахтаспыттара»
|
1
|
Остуоруйалары тэҥнээн майгыннаhар, уратылаhар ɵрүттэрин булар Остуоруйаны болҕойон ааҕар. Ыйытыыларга хоруйдуур.
|
Уус-уран айымньы сүрүн ис хоһоонун, дьоруойдар араас сыһыаннарын, сүрүн сюжет сайдыытын ырытан анал бэлиэ, графика көмөтүнэн быһаара, ситимнии үөрэнэр.
|
|
|
|
4
|
Олох-дьаhах остуоруйата
«Мэник Мэнигийээн»
|
1
|
Остуоруйаны доргуччу ааҕар, ырытар. Остуоруйаны уус-уран суруйааччы тылынан кэпсииргэ холонор.
|
Сэьэргэьэр киьиэхэ бол5омто ууран, бэйэ санаатын этэр. Аахпыт айымньы туьунан ыйытыы биэрэр, паара5а улэлиир.
|
|
|
|
5
|
Театр алыптаах эйгэтэ
«Остуоруйаны инсценировкалаан кɵрдɵрүү»
|
1
|
Айымньыны инсценировкалыыр. Бɵлɵҕүнэн үлэҕэ кыттар. Оруоллары үллэрэр, доҕотторун кытта сүбэлэhэр.
|
Остуоруйаны оонньоон кɵрдɵрɵр. Сахалыы чуолкайдык саҥарар, иҥнибэт-толлубат, кыбыстыбат
|
|
|
|
6
|
Хомоҕой хоhоон хонуутугар
Саха поэттарын хоhоонноро
|
1
|
Тэҥнээhин, тыыннааҕымсытыы диэн ѳйдүүр, бэйэ холобурун булар.
Хоhоону үɵрэтии араас ньымаларын баhылыыр.
|
Үөрэх дьарыгын сыалын уонна соругун өйдүүр, сөптөөх ньымалары булан туттар, туһанар
|
|
|
|
7
|
Саха поэттарын хоhоонноро
|
1
|
Айымньыны дорҕоонноохтук ааҕар
|
Уус-уран айымньыны ырытыы кэмигэр бодоруьуу сиэрин тутуьан, бииргэ улэлиир кыахтанар;
|
|
|
|
8
|
Нуучча поэттарын хоhоонноро
|
|
Айымньы ис хоhоонун,тылын-ɵhүн, саҥа интонациятын болҕойон истэр.
|
Араас тиэкиһи ис хоһоонноохтук ааҕар, үчүгэйдик толкуйдаан саҥарар
|
|
|
|
8
|
Нуучча поэттарын хоhоонноро
|
|
Хоhоону сɵпкɵ ɵйдɵɵн, сатаан тыынан, тылын чуолкай
этэн, ис хоhоонноохтук, тэтимнээхтик ааҕар
|
Сорудаҕы толорорго саҥа араас көрүҥнэрин, ньымаларын баһылыыр.
Ситиһиигэ тиэрдэр ордук көдьүүстээх ньымалары быһаарар.
|
|
|
|
9
|
Дорҕоонноохтук ааҕыыга күрэх
|
1
|
Кылаас иннигэр күрэххэ кыттар.
Хоhоону дорҕоонноохтук ааҕар.
Аахпыт айымньы туhунан ыйытыыга эппиэттиир.
|
Төрөөбүт тылын барҕа баайын сыаналыыр, тыл кэрэтигэр умсугуйар, этигэн тыл күүһүн, кыаҕын толору туһанарга, тылын-өһүн бэйэтэ сатаан чочуйан, тупсаран, санаатын сиһилии этэргэ, кэпсииргэ дьулуһар.
|
|
|
|
2 чиэппэр – 7 чаас
|
||||||
|
10
|
Υгэ
|
1
|
Текстэн билбэт тылын булан ыйытар, автор уус тылын, бэргэн этиитин ѳйүгэр хатыыр дьо5уру сайыннарыы; былааны тутуһан доргуччу аа5ыы.
|
Учуутал ыйытыытыгар чобуотук, чуолкайдык, иґиллэр курдук эппиэттиир, үѳрбµтµн, хомойбутун, тугу сѳбүлээбитин, сирэрин сиэрдээхтик биллэрэр
|
|
|
|
11
|
Υгэ (Крылов И.)
|
1
|
Үгэлэр ааттарын билэр. Үгэ ис хоһоонун өйдүүр. Быһаара үөрэнэр. Үгэ дьоруойдарын майгыларын ырытар. Дьиҥнээх олоххо сыһыаран көрөр.
|
Саха уонна нуучча суруйаачыларын үгэлэрин билэр. Тэҥниир. Үгэлэр ааттарын билэр. Үгэ ис хоһоонун өйдүүр.
|
|
|
|
12
|
Үгэ ааҕыытыгар эрчиллии
|
|
Υгэни дорҕоонноохтук ааҕарга эрчиллэр. Араас кыыл саҥатын болҕойон ааҕар, куолаhын, интонациятын уларытар
|
Учуутал, уорэнээччи,уус-уран тыл маастарын аа5ыыларын,уерэх тиэкиЬин истэр.Истии култууратын тутуЬар
|
|
|
|
13
|
Театр алыптаах эйгэтэ
«Үгэ инсценировката»
|
|
Үгэ инсценировкатыгар кыттар, оруолу үллэрэр. Үгэттэн быһа тардыыны үгэ тиэкиһигэр булар.
|
Тиэмэ сүрүн өйдөбүллэрин - норуот тылынан айымньытын көрүҥнэрин: хоһоонунан остуоруйа, үгэ диэн арааран билэр
|
|
|
|
14
|
Оhуокай
|
1
|
ОЬуокай этиитин, норуот ырыатын уратыларын билэр.
|
Тылдьытынан улэлиир.
Ойуулуур-дьуьуннуур тыллар суолталарын быьаарыылаах тылдьыттан булан туhанар.
|
|
|
|
15
|
Оhуокай этэргэ холонуу
|
1
|
Оьуокай этэргэ холонор.
|
Бодоруһууга майгы- сигили нуорматын, бэйэ эппиэтинэһин сайыннарар, салайынар.
|
|
|
|
16
|
Түмуктүүр уруок.
Оhуокай этэргэ күрэх
|
|
ОЬуокай тылын уерэтэр. О5о ейге хатыыр уеруйэ5ин сайыннарар
|
|
|
|
|
3 чиэппэр – 10 ч
|
||||||
|
17
|
«Аман ɵс» араатар күрэҕэр бэлэмнэнии
|
1
|
Ɵйтен аа5ыы уеруйэ5ин салгыы сайыннарар.
|
Уус-уран айымньылар уратыларын, тиэкис уус-уран ньымаларын ырытарга эрчиллэр, кэпсииригэр туьанар
|
|
|
|
18
|
«Аман ɵс» араатар күрэҕэр бэлэмнэнии
|
1
|
О5о ейге хатыыр уеруйэ5ин сайыннарар
|
Ойуулуур-дьуьуннуур тыллар суолталарын быьаарыылаах тылдьыттан булан туьанар.
|
|
|
|
19
|
«Аман ɵс» араатар күрэҕэр бэлэмнэнии
|
1
|
Дорҕоонноохтук ааҕарга эрчиллэр.
|
Араас тиэкиһи ис хоһоонноохтук ааҕар, үчүгэйдик толкуйдаан саҥарар
|
|
|
|
20
|
«Аман ɵс» араатар күрэҕэ
|
1
|
Күрэххэ кыттар
|
Үөрэх дьарыгын туруоруллубут соруктарга олоҕуран былаанныыр, хонтуруолланар уонна сыаналанар, ситиһиигэ тиэрдэр ордук көдьүүстээх ньымалары быһаарар
|
|
|
|
21
|
Таабырынна таайсыах
|
1
|
ТаабырыЬыннаЬарга уерэнэр.
Таабырын айар
|
Уус-уран айымньы сүрүн ис хоһоонун, дьоруойдар араас сыһыаннарын, сүрүн сюжет сайдыытын ырытан анал бэлиэ, графика көмөтүнэн быһаара, ситимнии үөрэнэр.
|
|
|
|
22
|
Ɵс хоЬооннорун тиэмэлэринэн наардааhын
|
|
Ɵс хоЬооннорун тиэмэлэринэн наардыыр. Ɵс хоЬооннорун ырытыыга кыттар.
Ɵс хоЬооннорун быЬаарар
|
Киһи сайдыылаах уонна ситиһиилээх буоларыгар төрөөбүт аа5ыы суолтатын өйдүүр
|
|
|
|
23
|
Чабырҕах.
|
1
|
Чабыр5ах – норуот тылынан уус-уран айымньытын биир ураты керуцун билэр.
Чабыр5а5ы доргуччу септеех тургэнинэн аа5арга эрчиллэр.
|
Норуот айымньыта уонна уус уран литература, төрөөбүт уонна атын омук литературата диэн араарар
|
|
|
|
24
|
Чабырҕах.
А. Кондратьев
|
1
|
Чабыр5ах тылын-еЬун уратыларын быЬаарар
|
Араас тиэкиһи ис хоһоонноохтук ааҕар, үчүгэйдик толкуйдаан саҥарар
|
|
|
|
25
|
Чабырҕах ааҕыытыгар эрчиллии
|
|
Чабырҕаҕы дорҕоонноохтук ааҕарга эрчиллэр. Чабырҕах тылын - ɵhүн болҕойон ааҕар, куолаhын, интонациятын уларытар
|
Учуутал, уорэнээччи,уус-уран тыл маастарын аа5ыыларын,уерэх тиэкиЬин истэр. Истии култууратын тутуЬар
|
|
|
|
26
|
Чабырҕаҕы бɵлɵҕүнэн толоруу
|
|
Санарыы култууратын тутуhар.
|
Эбии дьарыктанарга, информация хомуйарга ыйар-кэрдэр матырыйаалынан таба туһанар.
|
|
|
|
4 чиэппэр – 8 чаас
|
||||||
|
27
|
Олоҥхо.
|
1
|
Олоҥхо ааҕыллар уратытын өйдүүр. Салаа сүрүн өйдөбүллэрин өйдүүр. Олоҥхо дьоруойдарын араарар.
|
Төрөөбүт тылбыт кэрэтэ - олоҥхо тыла, олоҥхо - киһи аймах уһулуччулаах айымньыта, саха олоҕун сиэрэ диэн билэр.
|
|
|
|
28
|
Олоҥхоҕо 3 дойду ойууланыыта
|
|
Олоцхоттон талан аа5ыы уеруйэ5ин салгыы сайыннарар. Олоҥхо тылын туhанан орто дойду сирин –уотун ойуулаан кэпсиир.
|
Олоңхо дьоруойдарын саңалара уратыларын өйдүүр, үтүктэн аа5ар.
|
|
|
|
29
|
Олоҥхо геройдара.
|
|
Олоцхоттон талан ылбыт кэрчиги бэйэ тылынан кэпсииргэ эрчиллии
|
Олоңхо дьоруойдарын характеристикалыыр: майгыларын хаачыстыбатын ааттыыр
|
|
|
|
30
|
С. Васильев Кун Эрили
|
|
Олоҥхо ааҕыллар уратытын тутуһан таска уонна искэ ааҕар.
|
Олоҥхо сүрүн санаатын, норуот тылынан уус-уран айымньытын саамай бөдөҥ айымньыта буоларын быһаарар.
|
|
|
|
31
|
С. Васильев Кун Эрили
|
|
Олоҥхо дьоруойдарын характеристикалыыр: майгыларын хаачыстыбатын ааттыыр.
|
Олоҥхо үтүөнү-мөкүнү, сырдыгы-хараҥаны арааран, сиэри тутуһар, амарах, аһыныгас дьоҥҥо кыһамньылаах майгы үчүгэйгэ тиэрдэрин өйдүүр.
|
|
|
|
32
|
Олоҥхоттон быhа тардыыны үɵрэтии
|
1
|
Олоҥхо сүрүн санаатын, норуот тылынан уус-уран айымньытын саамай бөдөҥ айымньыта буоларын быһаарар
|
Тэҥниир, ырытар, түмэр, түмүктүүр, наардыыр, маарынныыры, хардарыта сибээһи, төрүөтү булар
|
|
|
|
33
|
Театр алыптаах эйгэтэ
«Олоҥхоттон быһа тардыыны туруоруу»
|
1
|
Олоҥхоттон быһа тардыыны туруорууга кыттар
|
Олоҥхо дьоруойдарын саҥаларын уратыларын билэр, үтүктэн ааҕар.
Олоҥхо тиэкиһиттэн ойуулуур-дьүһүннүүр ньыма арааһын булар.
|
|
|
|
34
|
Сылы түмүктүүр уруок
|
1
|
Сыл устата аахпыт айымньыларын, кинилэр автордарын хатылааьын
Таабырыны, ес хоhоону, остуоруйаны, ес хоЬоонун, олоҥхону арааран билэр, сурун уратыларын ейдуур
|
Норуот тылынан айымньыта - норуот өркөн өйө диэн ɵйдүүр
|
|
|
Туhаныллар литература
-
Емельянов Н.В. Саха ɵhүн хоhоонноро. Дьокуускай, Бичик, 2017.
-
Моисеева Д.Е. Норуот тылынан уус-уран айымньыта о5ону иитиигэ оруола. – Народное образование Якутии. – 3/98.
-
Петрова Т.И. Сахам тыла барахсан. — Дьокуускай: Бичик, 2006
-
Семенова У.А. Саха таабырыннара. Дьокуускай, Бичик, 2017
-
Скрябина А.Д. Чабыр5а5ы уерэтии ньымалара. — Дьокуускай: «Ситим» УИФ, 1994.
-
Саха таабырыннара, Ɵс хоЬоонноро, чабыр5ахтара. – Якутск: Бичик, 2006.
-
Саха остуоруйалара Дьокуускай, Бичик, 2019.
-
Саха фольклора. Дьокуускай, 1993
-
Филиппова Н.И, Чехордуна Е.П ,Флегонтова У.М .Олонхо: ебугэ уерэ5э уонна билинни кэм..Дьокуускай «Офсет» 2006.
-
Филиппова Н.И. Олонхону оскуола5а уерэтии. Дьокуускай Кинигэ издательствота 1981.
-
Чаабы-чыыбы чабыр5ахтар. – Дьокуускай, 1992.
-
Чехордуна Е.П. Мин дойдум – олонхо дойдута. - Дьокуускай: «Бичик», 2006
-
Чехордуна Е.П., Иванова Е.П. Олонхо эйгэтэ - Дьокуускай: «Бичик», 2005
