Павлова Розалия Семеновна,
алын сүhүөх учуутала
МБҮөТ «Н.Н.Чусовской аатынан
Антоновка орто оскуолата»
Октябрьскай нэhилиэк холкуостарыгар анаммыт
Мэҥэ Өйдөбүнньүк бэлиэлэр
Сүүрбэ биирис үйэ о5олоро – куйаар ситимин о5ооро. Кинилэр билиилэрэ-көрүүлэрэ олус киэҥ, интэриэhиргииллэрэ үгүс, тургэнник аныгы технологиялары баhылыыллар. Мобильнай сибээс, социальнай ситим, интернет өҥөтүн туhанан араас эйгэни хабан, биhиги кинилэр саастарыгар билбэтэхпитин-көрбөтөхпүтүн, билэн-истэн сылдьаллар. Бу аныгы о5олор аан үө гынан баран билигин көлүөнэлэр икки ардыларыгар, бэйэ-бэйэни кытта ыкса алтыhыы, урукку олох уопутун атастаhыы симэлийэн эрэрин бэлиэтииллэр. Урут олорон ааспыт еөбүгэлэрин олохторун, үлэлэрин-хамнастарын туhунан остуоруйаны истибэтэх, кинилэр олохторун-дьаhахтарын интэриэhиргээн үөрэппэтэх көлүөнэ үүннэ5инэ- норуот инникитэ быстар кутталлаах.
Биhиги Октябрьскай нэhилиэкпитигэр ытыктанар киhибит, оройуон Ветераннарын советын бэрэссэдээтэлинэн улэлээбит Самсонов Семен Иванович Кыайыы 75 сылын көрсө суҥкэн бырайыак бэлэмнээн, дьон-сэргэ дьуулугэр 2019 сыллаахха таhаарбыта. Бырайыак сыалынан- урукку колхозтар турбут сирдэригэр өйдөбүнньүк мэҥэ бэлиэлэри туруоран ,кэнэ5эски көлүөнэ5э хаалларан, ыччат дьон нэhилиэгин устуоруйатын үөрэтэригэр, билэригэр-көрөрүгэр олук ууруу диэн этэ. Октябрьскай нэhилиэк дьоно-сэргэтэ өрө көтө5үллүүлээхтик өйөөн, атын сиргэ олохсуйбут биир дойдулаахтарыгар ыҥырыы таhааран, бу бырайыак чахчы Норуот бырайыага буолта. Бырайыак нэhилиэнньэни тумэн, дьону барытын биир санаалаан, сомо5олоон, билигин Октябрьскай нэhилиэк сиригэр-уотугар, урукку колхозтар уутуйан олохсуйбут киин уhаайбаларын сиригэр Мэҥэ Өйдөбүнньүк бэлиэлэр үйэ саас тухары туруорулуннулар.
Октябрьскай нэhилиэк Мэҥэ Өйдөбүнньүк бэлиэлэрэ:
-
« Туойдаах» колхоз мемориала- 2019с
-
«Киров» колхоз мемориала-2020с
-
«Красный Октябрь» колхоз мемориала-2021с
-
«Коммунар» колхоз мемориала-2021с
-
«Ворошилов» колхоз мемориала-2021с
-
«Сталин» колхоз мемориала-2022с
«Октябрьскай нэhилиэк колхозтарын мемориаллара» бырайыак атахха турарыгар улахан уп эрэйиллэрэ. Ону олохтоох администрация хайдах да толору үбулүүр кыа5а суо5а. Олохтоох администрация бу сүҥкэн бырайыак олоххо киирэригэр, хас биирдии колхоз мемориала турарыгар 50-нуу тыhыынчаны биэрэрин биллэрбитэ. Хас биирдии колхоз дьонун о5олорун, урууларын-аймахтарын сыымайдаан, быhааран, колхозтаахтар ыччаттарыттан алта актив тэриллибитэ. Бу активтар сурун сыалларынан урукку колхозтаахтары барыларын чопчулаан, испиэьэк оҥорон, олор ыччаттарын, урууларын-аймахтарын билэн, ким ханна олороллорун быьаарыы этэ. Онтон ол колхоз чилиэннэриттэн ким А5а дойду сэриитигэр ыҥырыллан барта, ким сэрии толоонугар оло5ун толук уурбута, ким ыар дьылларга кууhун кэрэйбэккэ улэлээн «Улэ5э килбиэнин иhин» мээтээли ылбытын, кэнники 90-ус сылларга сэрии кэмигэр дьүккүөрдээх үлэтин иhин мэтээл ылбыттар ааттарын чуолкайдааhын буолта. Бу сурукка тиhиллибит ааттар бары Мэҥэ Өйдөбүнньүк Бэлиэлэргэ киирбиттэрэ. Бэлиэлэр туралларыгар суҥкэн уп эрэйиллэрэ. Наадалаах убу барытын урукку колхозтаахтар ыччаттара бары биир киhи курдук, үтүө санааларынан хомуйан, бу бырайыак ата5ар турда. Хас биирдии Мэҥэ Бэлиэ турар кунугэр сахалыы сиэри-туому тутуhан, дьон-сэргэ то5уоруhан, үөрүүлээх түгэннэр биhиги нэьилиэпит сирдэригэр, урукку холкуостар киин уhаайбаларын сиригэр аастылар.
Төрөөбүт дойду устуоруйатын үөрэтии
Н.Н.Чусовской аатынан Антоновка орто оскуолатыгар о5олорго ийэ дойдуга тапталы иҥэриигэ, киэн туттууну иитиигэ туhуланар улэ араас хайысханан ыытыллар. Бу улэ5э нэhилиэкпит баай устуоруйатын үөрэнээччилэрбитигэр сырдатыы, билсиhиннэрии биир бастакынан турар.
Октябрьскай нэhилиэк сиригэр-уотугар турбут Мэҥэ Өйдөбүнньүк Бэлиэлэрбит көлүөнэлэр быстыбат ситимнэрин кэрэhэлииллэр. Бу биhиги көлүөнэ- 70-80 сыллаах үөрэнээччилэр, сэрии толоонуттан эргиллэн кэлбит ветераннары илэ харахпытынан көрөн, кэпсэппиппит–ипсэппиппит, харыларын кууhунэн колхозтары, совхозтары атахтарыгар туруорбут үтүө үлэhит эhэлэрбит, эбэлэрбит, ийэлэрбит, а5аларбыт туох кыhал5аны көрсөн үлэлээбиттэрин, киhи хара буолбуттарын истэн улааппыппыт. Билигин биhиги ол билиибитин бэйэбит о5олорбутугар, сиэннэрбитигэр, үөрэнээччилэрбитигэр тириэрдэр ытык иэспит. Онон бу бэлиэлэр ону кэбэ5эстик көрдөрөр туоhулар буоллулар.
Оскуола үлэhиттэрэ, урукку колхозтаахтар ыччат дьонноро, бу маны өйдөөн, ити бэлиэлэр турууларыгар элбэх сыраларын биэрдилэр. Үтүө санааларынан, ис дууhаларынан бу бырайыакка кыттыстылар. Үгүс учуутал, оскуола үлэhитэ үлэ хаамыыта сөптөөх хайысханан барыытыгар кө5үлүүр, баhылыыр-сааhылыыр оруолу толордулар. «Патриоты воспитывают патриотов»,- диэн дэлэ5э эппэттэр. Сүрэхпитинэн аhардыбыт, истиҥ сыhыаммыт кыттыспыт бу бырайыакпыт биhиги үлэбитигэр-хамнаспытыгар улаханнык көмөлөhөр.
Биhиги алын сүhүөххэ 3-4 кылаас уолаттарыгар «Сонордьут» диэн бырайыагы ыыппыппыт ыраатта. Бырайыакпыт сүрүн сыала –уол о5о5о саха норуотун сиэрин- туомун иҥэрэн, сирин-дойдутун истиҥник саныыр дьоннору иитэн таhаарыы. Бу бырайыак чэрчитинэн эбэhээт саас өрүс уҥуор Киров колхоз киин уьаайбата турбут Чочу диэн сиргэ тахсабыт. Соро5ор хайыhарынан, соро5ор сатыы. Онно тахсан манна урут дэриэбинэ баара диэн кэпсиирбитин , о5олор олус интэриэhиргииллэрэ. Биир да дьиэтэ суох нэлэмэн сиргэ хайдах дэриэбинэ турбутун өйдөөбөт этилэр. Ону устуоруйатын кэпсээтэххэ интэриэhиргииллэрэ. Эн эбэҥ, эн эhэҥ манна олорбуттара диэтэххэ сө5өллөрө. Билигин ити Мэҥэ Бэлиэ туран о5олор бу мээнэ сир буолбатах, туох эрэ остуоруйалаах эбит диэн ыйыталаhаллар. Онон бу бэлиэ о5о билиэх- көрүөх санаатын уhугуннарарыгар, өбугэлэрин олорбут олохторугар интэриэhи үөскэтэрэ саарба5а суох.
Ол туоhутунан бырааттыы -3 кылааска үөрэнэр Федоров Платон, 4 кылаас үөрэнээччитэ Федоров Павел улэлэрэ буолар. Кинилэр саас сатыы Киров сиригэр тахсыыга кыттыhан баран, олорор уулуссалара Киров бу сири кытта сибээстээ5ин билэн, дьиктиргээбиттэрэ. Дьиэлэригэр кэлэн кырдьа5ас эдьиийдэриттэн, сэрии сылын о5отуттан, Октябрьскай нэhилиэк Бочуоттаах олохтоо5уттан Федорова Октябрина Ниловнаттан Киров колхоз, Киров уулусса устуоруйаларын билэн, 2022 сыллаахха доклад суруйбуттара. Бу доклад практическай чааhыгар о5олор кырдьа5ас эдьиийдэриттэн билигин ып- ыраас нэлэмэн, сылгы мэччирэҥэ буолбут, хаьан эрэ дэриэбинэ турбута биллибэт сир, урукку картатын оҥотторон ылбыттара буолар. Бу сиргэ Чопчу дэриэбинэ хайдах турбута, ханна туох тутуулар турбуттара, ханна хайа ыал олорбута барыта ыйыллан уруhуйдаммыт. Бу олус сыаннай дьин чахчыны кэпсиир историческай матырыйаал буолар.
Ийэ дойдуга тапталы иитиигэ туhуланар улэ
Билигин «Өтөх төҥүргэстээх, сурт кэриэстээх» диэн көлүөнэлэри ситимниир бырайыакпыт ыытылла турар. Бу бырайыак кыттыылаахтара: «Алгыс» эбээлэр кулууптара, салайааччы Федорова Тамара Федоровна, алын сүhүөх учууталлара Павлова Розалия Семеновна, Николаева Айталина Ксенофонтовна, алын сүhүөх үөрэнээччилэрэ. Бырайыакпыт сыала- Көлүөнэлэр быстыбат ситимнэрин кө5үлээhин, саастаах дьон баай олоххо көрүүлэрин о5олорго иҥэрии, а5ам саастаах дьонно ытыктабылы иитии. Мэҥэ Бэлиэлэр туруохтарыттан, бу бырайыакпытыгар өссө биир иитии үлэтин көрүҥэ эбилиннэ. Ол курдук эбээлэрбитин, эһээлэрбитин кытта урукку колхозтар турбут сирдэригэр тахсыы буолар. О5олору ыраах турар колхозтар сирдэригэр илдьэн билсиhиннэрэн, сиригэр уотугар хаамтаран-оонньотон, көрдөрөн киллэртээтибит.О5олорбут ити тахсыыларыттан астынан, өрө көтө5үллэн киирдилэр.
Эбээлэрбитин кытта бииргэ саас үөрэх буппутун кэннэ, сайыны көрсөрдүү «Туойдаах» колхоз сиригэр тахсан киирдибит. Билигин бу сиргэ совхоз са5анаа5ы сайылык дьиэлэрин сэмнэхтэрэ тураллар. Элбэх бөх-сыыс баарыттан оҕолор хараастан ыллылар. Онон аны саас тахсан экологическай десант оҥорон, Мэҥэ Бэлиэ турбут сирин ыраастыырга диэн быhаарыы ылынныбыт. Төннөн иhэн «Кыhыл Коммунар» колхоз мемориалын кытта билсистибит.
Быйыл куhун «Ворошилов» колхоз сиригэр тахса сырыттыбыт. Бу тахсыыбытыгар Захаров Николай Сергеевич сэрии сылларын о5ото сылдьыста. Бэйэтэ бу о5олор са5а саастаах сылдьан бу сиргэ олорбутун, үөрэммитин кэпсээбитин үөрэнээччилэр олус сэээрдилэр. Тыыннаах хаалбыт ол ыар дьыллар туоһутуттан дьиҥ чахчы холхуос устуоруйатын иhиттилэр.
Инникитин бу о5олорбут дойдуларын устуоруйатын үөрэтэн, чинчийэр үлэ5э сыстыахтара диэн ба5а санаалаахпыт
Октябрьскай нэhилиэк сиригэр-уотугар турбут урукку холхуостарга анаммыт Мэҥэ Бэлиэлэр сөптөөх кэмҥэ турбуттар. Билигин биhиги кэккэбитигэр холкуос са5ана улэлээбит сэрии сылын о5олоро эрэ хаалбыттар. Холхуостар устуоруйаларын билэр дьиҥ туоhулар кинилэр. Онон ситим быста сыспыт. Кинилэр эрэ нөҥүө былыр холкуоска хайдах олорбуттарын, улэлээбиттэрин билиэхпитин сеп. Холкуос уhаайбаларыгар ким дьиэтэ-уота, туох тутуу ханан турбутун ыйан-кэрдэн чуолкайдыыр дьоммут кинилэр эрэ. Бу бэлиэлэр билигин эдэр ыччакка нэhилиэктэрин устуоруйатын кэпсии тураллар. Хас биирдии суруллан хаалбыт аат- бу ханнык эрэ үөрэнээччи өбүгэтэ, кини төрүтэ буолар. Кэлэр кэнэ5эски ыччаты иитэргэ бу Мэҥэ Бэлиэлэрбит улахан суолталаахтара саарба5а суох.
Мэҥэ өйөдөбунньук бэлиэлэр
экологическай уонна улэ5э иитиигэ суолталара
Оскуолабыт Советскай Союз Геройун Н.Н.Чусовской аатын сугэр. Киниэхэ анаан Антоновка дэриэбинэтигэр Бүлүү эбэ биэрэгэр 2018 сыллаахха А5а дойду сэриитин кыттыылаахтарын скверигэр памятник аhыллыбыта. Памятнигы боруонсаттан скульптор Лукин Сергей Иннокентьевич оҥорбута. Бу ытык миэстэ5э нэhилиэк тэрээhиннэрэ ыытыллаллар, дьон-сэргэ үгүстүк сылдьар сирдэрэ буолла
Дэриэбинэбит иhигэр баар сквердэри, мэҥэ өйдөбүнньүк бэлиэлэри көрүүгэ-харайыыга тэрилтэлэринэн, түөлбэлэринэн сыстан көрөбүт –харайабыт. Антоновка алын кылааhын о5олоро Н.Н.Чусовской скверин анаан ылбыттара. Бу сквергэ Николаева Айталина Ксенофонтовна кылааhын о5олоро төрөппүттэрин кытта олус көхтөөхтүк ылсан 2018 сыллаахтан үлэлээбиттэрэ. О5олор хас саас, күһүн ахсын ити сквер территориятын ыраастааhыныгар экологическай десаннары тэрийэллэр. Кэмиттэн кэмигэр төрөппүттэр күрүөтүн-хаhаатын өрөмүөннээн, кырааскалаан биэрэллэр. Кө5өрдүү улэтэ эмиэ бу кылаас о5олорун, төрөппүттэрин нөҥүө ыытыллар.О5олор кылаастарын иhигэр саас аайы сибэкки сиэмэтин ыhан, арассаадалаан, сквергэ олордоллор. Бу олордубут сибэккилэрин сайын устата быра5ан кэбиспэккэ, чуолкай график быhыытынан уу куталлар.
Оскуола иhинэн үлэлиир «Үрүйэчээн» экологическай хайысхалаах лаа5ырыгар алын кылаас о5олоро сөбүлээн сынньаналлар, сайыны туhалаахтык атаараллар. Лаа5ыр о5олоро дэриэбинэ5э баар сквердэр тастарын хомуйаллар, олордуллубут уунээйилэргэ уу куталлар. Кыра саастарыттан бэйэлэрин дэриэбинэлэрин Мэҥэ Бэлиэтигэр бэйэлэрин сыраларын биэрэн, көрбүт-харайбыт о5олор төрөөбүт түөлбэлэрин ытыктыы улааталлар.
Хас биирдии сир бэйэтэ туспа устуоруйалаах. Бу устуоруйа тыыннаах кэрэhилэрэ- олохтоох дьон-сэргэ, оттон урукку оло5у туоhулуур, кердерер бэлиэлэринэн онно анаммыт араас мэҥэ өйдөбүнньук бэлиэлэр буолаллар. Бу турбут Мэҥэ Бэлиэлэри ыччат дьон кинилэргэ анаан турбутун билиэх тустаах. Ону харыстыыр,керер-харайар санааны иҥэриниэхтээх.Кэнэ5эс ыччатыгар төрөөбут түөлбэтин таптыырыгар, киэн туттарыгар бу бэлиэлэр сүдү оруоллаахтарын тириэрдиэхтээх
Литература:
1.Октябрьскай нэhилиэк, -Дьокуускай: Сайдам,2010с
2. Ахтыы Самсонов С.И., 2019с
3. Ахтыы Иванов В.И., 2022с
