Сидорова Дарья Дмитриевна
Дьокуускай куорат,
18 №-х «Прометейчик» о5о саада
Уьуйаанна оскуола5а киириэн иннинээҕи саастаах о5о5о ситимнээх саӊаны сайыннарар үлэ5э норуот тылынан уус-уран айымньыта тирэх буолар. Ити курдук өс хоьооно, таабырын, остуоруйа, чабыр5ах курдук тэттик айымньылары күннэтэ истэр.
Олоӊхо саха фольклорун сүдү чыпчаала буолар. Манна ити тэттик айымньылар бары сөӊөн сылдьаллар. «Бугун о5ону иитэр-үөрэтэр ситимӊэ «Олоӊхо педагогикатын» олоххо киллэрии соруга турда», - диэн Саха Республикатын төрүт омуктар оскуолаларын чинчийэр научнай институтун, научнай улэһитэ Д.Г.Ефимова этиитэ оруннаах.
Билиӊӊи информационнай технология сайдан турар кэмигэр, о5о төрүт тылыттан, төрүт үгэстэн тэйэр куттала баара кистэл буолбатах. Мантан сиэттэрэн, иичтээччигэ саха о5отун кутун-сүрүн сааһылаан, олоӊхо ис хоһоонунан, тылын-өһун баайын нөӊүө, тобулла5ас толкуйдаах, өркөн өйдөөх, уран тыллаах, үтүө майгылаах, сайа5ас санаалаах киьилии киьини иитэн таьаарар үлэ эрэйиллэр.
Быйылгы иитэр-үөрэтэр дьыл саӊатыгар Арылы Кустук үөрэхтээьин ситимигэр киирэн үлэбитин са5алаатыбыт. Педагогическай наука кандидата Саха Республикатын төрүт омуктар оскуолаларын чинчийэр научнай институтун сүрүннүүр үлэьитэ Е.П.Чехордуна кө5үлээһининэн уьуйааммытыгар «Чээн, сибэкки!» бырайыак чэрчитинэн ыйынньык тэриллиннэ. Онно ыытыллыбыт дьарыктары түмэн, иитээччигэ, төрөппүккэ аналлаах тэттик көмө босуобуйа хомуурунньуга оӊоһуллара былааннанар.
Көмө босуобуйа о5о уус-уран санатын сайыннарар уонна тылын саппааһын байытар эйгэни тэрийэр аналлаах. Ол курдук Е.П.Чехордуна – Кэчиимэ «Чээн, сибэкки!» «Эрбэхчэй Бэргэннэр» хоьооннорун хомуурунньутара туһанылынна. Бу ытыс са5а кырачаан кинигэ5э оскуола5а киириэн иннинээ5и саастаах о5олорго сүрдээх баай ис- хоһоонноох тэттик хоһооннор киирбиттэр. Хас биирдии айымньыга олоӊхо5о хоһуйуллубут тыллар киирбиттэр. Олоӊхо тыла икки хайысхалаах: бастакыта – о5о өйдүүр, күн аайы туттар тыла, иккиһэ – олуктуйбут архаизм тыллар. Бу тыллары о5о5о сөргутэн ис хоһоонун өйдөтөн олоххо туох баарын көрдөрө, тириэрдэ сатыахтаахпыт. Итини өйдөттөххө эрэ, инникитин олоххо бэлэмнээх буолар ситими олохтуубут. Е.П.Чехордуна – Кэчиимэ этэринэн, умнуллан эрэр архаизм тыллары сөргүтүү бэрээдэгинэн иитии барыахтаах, о5о5о интуиция киириэхтээх. Онон пропедевтика бэрээдэгинэн олоӊхо тылыгар киирии, бу икки кинигэчээн буолар.
О5о айдарыга биэс сааһыгар диэри арыллыбыт буолуохтаах, сорох о5о тыл суолтатын өйүнэн өйдөөбөтө5үн иьин уйул5атыгар киирэн иӊэн хаалар. Ол аата, чопчу бильбэтэ5ин иһин, ис дууьатынан ылынар, сэрэйэр дьо5ур (интуиция) сайдар. Айдарыга арыллыбыт о5о туохха барытыгар көхтөөх, арылхай, билбитин-көрбүтүн, истибитин түргэнник хабар буолар.
Онон саха о5ото олоӊхо баай ис хоьоонун билэн, иӊэринэн, төрөөбут төрүт тылын таптыыр, сахалыы сиэрдээх буола улаатарын туһугар биир сомо5о күүс буолан үлэлиирбит наадалаах.
«Чээн, Сибэкки уонна Эрбэхчэй Бэргэннэр»
(улахан бөлөх о5олоругар аналлаах дьарык)
Сыала: Е.П.Чехордуна – Кэчиимэ хоьооннорунан олоӊхо тылларын билиһиннэрии.
Иитээччи: Үтүө күнүнээн о5олоор! Бүгүн биьиги «Чээн сибэкки» уонна «Эрбэхчэй Бэргэннэр» диэн хоһооннор хомуурунньуктарын ааптарын кытары Екатерина Петровна Чехордунаны – Кэчиимэни кытта билсиэхпит, кини хоһооннорун аа5ыахпыт, оонньуохпут, дьарыктаныахпыт.
Ыалдьыт куукула-Ньургуһун: Дорооболорун о5олоор! Биьиги бу кинигэчээннэр дьоруойдара буолабыт.
Ыалдьыт куукула-Эрбэхчэй Бэргэн: Эрбэхчэй Бэргэн диэммин. Эһиэхэ5э ыалдьыттыы, эһигини көрө, көмөлөһө кэллибит.
Ыалдьыт куукула-Эрбэхчэй Бэргэн: Чэйиӊ эрээ, бүгүн тугунан дьырктанабыт? Уолаттар миигин кытта оонньуу барабыт дуо?(Эрбэхчэй Бэргэн)
Ыалдьыт куукула-Ньургуһун: Сибэкки курдук нарын кыргыттаар, миигинниин сибэккилээх хонууга барса5ыт дуоо?( Ньургуһун)
|
Кэрэ эйгэ
|
Сыала: Саха сирин сибэккилэрин кытта бильсии, өӊнөрүнэн араарарга үөрэнии, саӊа тыллары кытары бильсии.
|
Туттуллар матырыйаал: А4 лиистэр, боростуой харандаас, гуашь, кисточка, …
- О5олоор, сибэккини сөбүлүгүт дуо? Ханнык сибэккилэри билэ5итий? Биһиги бүгүӊӊү ыалдьыппыт, Ньургуһун көрдөһөр.
- Дьүөгэлэрбин наһаа суохтуубун, миэхэ кинилэри, дьүөгэ кыргыттарбын – сибэккилэрбин уруһуйдаан бэлэхтиэххит дуо?
- Хайыыбытый о5олоор, көмөлөһөбүт дуо?(О5олор эппиэттэрэ)
- Бастаан хоһооннорбутун аа5ан иһитиннэрэбит дуо? Онон сирдэтэн Ньургуһуммут дьүөгэлэрэ кимнээх буолалларын билиэхпит.
(Хоһоон аа5ыыта)
- Дьэрэ Ньургуһуммут дьүөгэлэрин биллибиит, билигин биһиги миэстэбитин булунан уруьуйбутун са5алыаххайын.
- О5олоор, ити хоһоон аа5арбытыгар иһиттигит дуо бильбэт тылларгытын? Ньаассын, лөглөччү диэннэри? Туох дии саныыгытый? Быһаарыы…
Таабырын таайсыыта …
Физминутка:
Дөлүһүөнн сибэкки тыллыбыт
Ыраахтан тэтэрэ ынырбыт
Хамсаабат уу ньуурун долгуппут
Үотүөкэн дьүһүнүн көрүммүт
|
|
Тыл-өс эйгэтэ
|
Сыала: Тыл баайын хаӊатыы, «Кылбаарыччы, Ньаассын от» диэн тыллар суолталарын кытта бильсии
|
Туттуллар матырыйаал: хартыына А4 Кэчиимэ айымньыларынан, уулаах таас, таабырын хартыыналара,
Хоьоон аа5ыыта
Таабырын таайсыы
Тыл оонньуута
Ньургуһун: Чэчиктэр-сибэккилэр хонуубутугар түмүө5үӊ!(Олбохторго олороллор)
Иитээччи: О5олоор мин эһиэхэ таабырын таайтарыам. Онуоха миэхэ Сибэккичээн көмөлөһүө5э.
Иитээччи: Билигин Е.П.Чехордуна – Кэчиимэ «Толооӊӊо» диэн хоһоонун аа5ыа Сайаана.
Иитээччи: О5олоор, ханнык бильбэт тылгытын иһиттигит? Сөпкө истибиккит: «кылбаарыччы» диэн хайдах сууммутуй? Сибэккичээнниин Сайаана суунан көрдөрүөхтэрэ (таастаах ууга сирэй сууналлар). Тылы бары хатылыыллар.
Сибэккичээн: «Чуораанчык сибэккини көрбүккүт дуо о5олоор? Мичээрдии көрөөччү дуо? Ханна үүнэрий? Туох быыһыгар? Ньаассын от киэргэлэ – Чуораанчык сибэкки. Ол аата кини уһун сып-сымна5ас от быыһыгар үүнэр эбит (уһун ньал5аархай оту үтүгүннэрэ кырыйыллыбыт өӊнөөх кумаа5ы кырадаһыннарын көрдөрүү). О5о илиитинэн тутан-хабан, хара5ынан көрөн ньаассын от уһун, ньал5аархай от буоларын билэллэр. Тылы хат-хат хатылаан илиилэринэн оту таарыйаллар.
Чэчик: О5олор, миигин кытта тарбах мускуйа оонньуохха!
Толооннорго сибэккилэр (ытыстарын холбоон өрө ууналлар)
Оһуор анньан үүммүттэр (тарбахтарын холбуу тутан баран арыйаллар сараччы)
Сырдык ыраас тамма5ынан (ытыстарын утары ууналлар)
Кылбаарыччы сууммуттар (ытыстарынан сирэйдэрин сууммута буолаллар)
Иитээччи: хайдах курдук кылбаарыччы суунан сирэйбит ыраас сырдык буолла дии!
Чэчик: кэлэр сырыыга биһиги тыл оонньуутун сал5ыы оонньуохпут. Көрсүөххэ диэри.
|
|
Оруоллаах оонньуу эйгэтэ
|
Сыала: өбугэ оонньуутун билиһиннэрии.
илиибитин быар, мэлдьи сэргии, үс туоска түһүө5үн
|
Тутталлар матырыйаал: 3 туос – ватманынан оноьуллубут муляж, төбө5ө кэтэр бөтүүк 2 шт., кыайыылаахтарга подиум, мэдээллэр.
Атах тэпсиитэ
Бөтүүктэһии
кылыы, куобахтаан ыстаныы
Чохчоохой
Эрбэхчэй Бэргэн: О5олоор, мин эһигини түһүлгэ5э ыӊырабын. Билигин биһиги өбүгэлэрбит оонньууларын оонньуохпут, ханнык оонньуулары билэ5итий?
(О5олор эппиэттэрэ)
- Чэйиин, утарыта туран, атах тэпсэ оонньуоххайын.
- Аны илиибитин быар куустан бөтүүктэьэ оонньуо5ун
- «куобах курдук ойорбун, мэлдьи сэргии көрөллөр», аны куобахтаан ылыа5ын
- Уолаттар кылыйа оонньуо5ун, үс туоска түһүө5үӊ
- Тэӊнээхтэрим бэрт эбиккит, манна кыайылаахтары ыӊырабын.
|
Ньургуьун уонна Эрбэхчэй Бэргэн: О5олорбут наһаа маладьыастар, уруьуйдуулларын да хоһоон аа5алларын да, таабырын да таайалларын сатыыллар эбит, өбүгэ оонньууларын сүрдээх үчүгэдик оонньууллар.
Иитээччи: Ыалдьыттарбыт үөрбүттэр а5ай о5олоор, кинилэр бараллара кэллэ,дьарыкпытын түмүктээн, атаара таарыйа биир «Орообут уос уонна Чоро5ор кулгаах» оонньууну Ньургуһун оонньотуо5а.
Иитээччи: Эрбэхчэй Бэргэннэр кулгаах буолан истэллэр, сибэккичээннэр уос буолан кэпсииллэр.
