Васильева Анисия Михайловна
Н. Н. Чусовской аатынан
Антоновка орто оскуолатын
алын кылаас учуутала, Ньурба оройуона.
Билигин алын кылаас учууталын иннигэр улахан ирдэбиллэр тураллар. Ол курдук, үөрэнээччи барыта, маӊнайгы кылаастан саҕалаан, кэрэ, баай төрөөбүт тылын үөрэтэн, ону сатаан туттар – туһанар буоларын ситиһэр наада. Онтон учуутал үөрэтэр оҕотугар төрөөбүт тылынан сөпкө саҥарар , суруйар сатабылы иӊэрэрэ ирдэнэр.
Сахалыы таба суруйар үөрүйэҕи олохсутарга, иӊэрэргэ араас көрүӊнээх элбэх үлэ наада. Оҕону таба суруйарга үөрэтии биир киэҥник тэнийбит ньыматынан диктант буолар.
Диктант – таба суруйарга үөрэтэр эрчиллии биир суол биһирэммит көрүӊэ. Диктант көмөтүнэн оҕолор орфография уонна пунктуация быраабылаларынан сурукка сатаан тутта үөрэнэллэр. Диктант дорҕоону арааран истэр уонна истибити өйгө хатыыр дьоҕурдары сайыннарарга туһалаах. Диктант суруйалларыгар оҕолор сатаан ырыта, алҕастарын булуна уонна көннөрүнэ үөрэнэллэр. Эрчиллии бу көрүӊэ болҕомтону сайыннарарга эмиэ туһалаах.
Грамотаҕа үөрэтии кэмигэр үөрэтэр – эрчийэр диктант маннык араастарын туһанабын.
Истэн суруйуу.
Аан маӊнай диктаны аһаҕас дорҕоооннорун үөрэтэн баран ыытабын. Диктант диэн термини киллэрэбин. Суолтатын быһааран биэрэбин. Бу үлэнэн оҕолор кылгас уонна уһун аһаҕас дорҕооннор буукубаларын төһө билбиттэрин уонна төһө сөпкө суруйбуттарын бэрэбиэркэлиибин. Бастаан аһаҕас дорҕооннор буукубаларын барбыт бэрээдэктэринэн суруйтарабын. Буукубулаах карточкалар дуоска үрдүгэр ыйанан тураллар. Онтон буукубалар бэрээдэктэрин ыһан суруйтарабын. Кэлин оҕолоро улахан буукубалары суруйаллар.
Сүһүөхтэри суруйарга төттөрү сүһүөхтэртэн саҕалыыр ордук. Аан бастаан уһун, онтон кылгас дорҕооннох сүһүөхтэри. Холобур: аас, ас, иис, ис. Ол кэнниттэн көнө сүһүөхтэри суруйтарабын. Холобур: саа, туу.
Диктаӊӊа биир ыараханынан сабыылаах сүһүөхтэргэ кылгас аһаҕас дорҕооннору суруйуу буолар. Ону суруйтарыам иннинэ бэлэмнэнии улэни оонньуу ньыматынан ыытабын. Бастакы оонньуу «Чуор кулгаах» тылынан барар. Сабыылаах сүһүөхтэри ааттаталыыбын. Оҕолор ханнык кылгас аһаҕас дорҕоон баарын таайаллар. Иккис оонньуу «Ханнык кылгас аһаҕас дорҕоон саспытый?». Карточкаларга сүһүөхтэри суруйабын, кылгас аһаҕас дорҕоонноро көтүтүллүбүттэр. Оҕолор эмиэ ханнык аһаҕас дор5оон саспытын таайаллар.
Маннык сабыылаах сүһүөхтэри биэриэххэ сөп:
тас сас бат сат
тыс сыс быт сыт
тос сос бот сот
тус сус бут сут
тис сис бит сит
тэс бэт сэт
тус бут сут
Оҕолор ордук т, с, б бүтэй дорҕооннор кэннилэригэр кылгас аһаҕас дорҕоону суруйууга сыыһаллар. Онон итинник эрчиллиилэри уруок аайы ыытабын. Сабыылаах сүһүөх араастара:
сис лэр тыл хап һох
мас лор сот сап һит
рүс лөр сэт чэр дэр
рэр рар тин чыс дар
сон бир тук гар ҕит
мин нум хах гун пут
лис бус йах ҕар бэс
лар быс йон ҕус кат
Бу сүһүөхтэри биир улахан таблицаҕа уонна хас биирдии оҕоҕо карточкаларга суруйабын. Оҕолор кылааска, дьиэҕэ элбэхтик ааҕан, суруйан эрчиллэллэрин ситиһэ сатыыбын.
Биир үчүгэй ньыманан маарыннатан суруйуу буолар.
А) Биир олохтооох тылга сыһыарыы эбиллибит түбэлтэтигэр. Холобур: сон – соно – сону – сонум.
Иннигэр эбии биир эрэ буукубалаах буоллаҕына. Холобур: айах – тайах, үрэх – сүрэх.
Б) Утарыта тутан тэӊнээн суруйтарыы. Бу түбэлтэҕэ уһун аһаҕас дорҕоонноох тылы урут суруйтарар ордук. Холобур: баар – бар, ыытар – ытар.
В) Тылы урут ырытан баран суруйуу. Бу ньыма биир дорҕоонноро эрэ атын туспа олохтоох тылларга туттуллар. Суруйуох иннинэ ханнык дорҕоонноро атына бэлиэтэнэр. Холобур: сиир - сүүр, буор – быар, чочу – чоху, ийэ – эйэ.
Графическай диктант.
Дорҕоону араартарыы тыл дорҕоонун ахсаанын көрдөрөр графическай схеманы билиһиннэриитэн саҕаланар. Графическай схеманы көрөн, бэриллибит тыл хас дорҕооннооҕо быһаарыллар. Тыл дорҕоонноро фишкаларынан бэлиэтэнэллэр. Ону оҕолор букваларынан солбуйан тыл таһааран суруйаллар. Фишкалар көмөлөрүнэн диктаны 2 араастык ыытабын:
А) Ыраас диэн тылы суруйтарабын. Фишкалар көмөлөрүнэн бэлиэтиибин, онтон тэтэрээккэ суруйабыт.
Б) Бэлэм схема5а тыллары булабыт. Холобур: биир схема5а ыраас, араас, алаас, улуус уо.д.а. тыллар сөп түбэһэллэр.
Итини кытта тэӊӊэ маннык бэлиэлэри киллэрэбин:
Аан бастаан схеманан икки сүһүөхтээх тыллары суруйарга киллэрэбин. Тоҕо диэтэххэ, икки сүһүөхтээх тыллары суруйалларыгар оҕолор сүһүөхтэри тус – туспа туруоруохтарын сөп. Холобур:
- Арыы диэн тылы сүһүөхтээн.
- Маӊнайгы сүһүөҕү этиӊ. Ханнык дорҕоон иһиллэрий?
- Иккис сүһүөҕү. Ханнык дорҕооннор иһиллэллэрий?
- Бастаан маӊнайгы сүһүөҕү, онтон холбуу иккис сүһүөҕү суруйабыт.
Биирдии тыллары суруйарга эрчийэн баран этиилэри суруйарга үөрэтэбин. Тыллары холбуу суруйбаттарын туһугар схеманы тутуһуннарабын. Холобур: Бу эмис собо. – диэн этиини суруйтарыахтаахпын.
- Бу этии хас тыллааҕый?
- Этии маӊнайгы тыла улахан буукубаттан суруллар, этии бүтэһигэр точка турар.
-Маӊнайгы тыл ханныгый?
- Хас сүһүөхтээҕий?
- Суруйдубут.
- Иккис тыл ханныгый?
- Хас сүһүөхтээҕий?
- Маӊнайгы сүһүөх?
- Иккис сүһүөх?
- Холбуу суруйдубут.
- Үһүс тыл ханныгый?
- Хас сүһүөхтээҕий?
- Маӊнайгы сүһүөх?
- Иккис сүһүөх?
Текси кытта эмиэ итинник үлэлиибин.
Бүтэй дорҕоон хоһулаһыытын , сэргэстэһиитин кэлин суруйан бүтэн баран бэлиэтиибин.
Диктант бу арааһын сахалыы дорҕооннору уонна буукубалары үөрэтэн бүтэриэхтэригэр дылы ыытабын.
Оҕоҕо тыл дорҕооннорун ырыттара үөрэтэн, дорҕооннору арааран истэр дьоҕуру эрдэ уонна түргэнник сайыннарыллар. Дорҕоону истиинэн араарар оҕо мөлтөхтүк, бытааннык да аахтар, сурук үлэтигэр аҕыйахтык алҕаһыыр уонна ааҕар тиэмпэтэ инникитин түргэтиир.
Көрдөрүүлээх – сэрэтиилээх диктант.
Тыллары карточкаларга эбэтэр дуоскаҕа суруйабын. Көрдөрүллэр тыл хайдах сурулларын быһаарабын. Оҕолор тылы өйдөрүгэр хатаабыттарын кэннэ, этэн биэрэн суруйтарабын. Сабыллыбыт тылы арыйабын. Оҕолор суруйбуттарын тэӊнээн көрөллөр, сыыһаларын көннөрүнэллэр. Алҕастарын ырытабыт.
Айар диктант элеменнэрин туһанабын. Холобур: Бас – диэн тылы ылабын.
- Аһаҕас дорҕооно ханныгый?
- Ити аһаҕас дорҕоону атын аһаҕас дорҕоонунан солбуйан атын тыллары суруйуӊ. (Бас – бус, бис ,бэс).
- Сүүр диэн тылга уһун аһаҕас дорҕоону дифтоннарынан солбуйан тылларда таһаарыҥ (Сүүр – сүөр, суор, сиэр).
Бэрэбиэркэлиир (хонтуруолунай) диктант.
Бу үлэнэн таба суруйар дьоҕурдара сайдан иһиитин, ылбыт билиилэрин сурукка туттар сатабылларын бэрэбиэркэлиибин. Оҕолор туохха ыарырҕаталларын, мунаахсыйалларын чуолкайдыыбын. Ол барыта таба суруйууга ыытар үлэбин былааннырбар туһалаах уонна наадалаах. Хонтуруолунай диктаны уруок устата ыытыахха сөп.
Букубаар кэмигэр истэн таба суруйарга үөрэтэр үлэбин утумнаахтык ыыта сатыыбын. Үлэм саҕаланыытыгар оҕолору диктаны суруйарга үөрэтэрбэр ыарырҕаппытым. Ол иһин толкуйдаан баран, схемалары туттубутум. Ити схемалары оҕолорго сөп түбэһиннэрэн, сылтан сыл аайы тупсаран, уларытан, эбэн испитим. Оҕорор суруйар дьоҕурдара сайдан иһэрин бэлиэтии көрбүтүм. Графическай диктаны күн бүгүнүгэр диэри сөбүлээн туттабын.
Үөрэтэр – эрчийэр диктаннары уруок сыалыгар сөп түбэһиннэрэн, 5 – 15 мүнүүтэҕэ, син биир атын эрчиллиилэр курдук, уруок этабын быһыытынан ыытыахха сөп.
Алын кылаастарга оҕолор суруйарга аан маӊнай үөрэнэллэрин быһыытынан, диктант үөрэтэр – эрчийэр оруола улахан буолуохтаах. Ол диктаннары утумнаахтык ыытыынан ситиһиллэр. Диктант араас көрүӊнэрин уларыта сылдьан ыытар наада. Сурук үлэтин бу көрүӊэ таба суруйууга үөрэтэр буолбакка, оҕо болҕомтотун, үлэлиир, толкуйдуур дьоҕурун сайыннарыыга эмиэ көмөлөөх буоларын ситиһиллиэхтээх.
