Адамова Н.Т., Яковлева С.А.
Амма улууһун Сатаҕай орто оскуолатын
алын кылааһын учууталлара
Билиҥҥи кэмҥэ саха оҕото ийэ тылыттан тэйиитэ баар суол. Онно эбии оскуолаҕа саха тылын биридимиэтин чааһа аҕыйаата. Ол курдук үөрэх бырагырааматыгар нэдиэлэҕэ саха тылыгар 3 чаас, литература ааҕыытыгар 1 чаас көрүллэр. Төрөөбүт тылы үөрэтии оҕо тылын-өһүн, сахалыы өйүн-санаатын сайыннарар, төрөөбүт дойдуга тапталы, бэриниилээх буолууну иҥэрэр. Саха оскуолатыгар тылы үөрэтиигэ эбии үлэ ыытылыннаҕына оҕо ийэ тылы билиитин туруга тупсуоҕа.
Алын сүһүөх үөрэхтээһин федеральнай государственнай уопсай стандартыгар кылаас таһынан үлэҕэ 10 чаас көрүллэр. Бу үлэни тэрийии үөрэх сүрүн чааһын быстыспат сорҕото. Онон үөрэх дэгиттэр дьайыыларын (бэйэни салайынар, дьаһанар, билэр-көрөр, үөрэнэр, бодоруһар) сайыннарыыга төрүт буолар. Кылаас таһынааҕы үлэ оҕону сайыннарар сыаллаах биэс хайысханан тэриллэр. Биһиги оскуолабытыгар 4 кылааска билиини-көрүүнү сайыннарар хайысхаҕа „Төрөөбүт тылым аптаах дорҕооно“ диэн босуобуйанан дьарык ыытыллар.
Босуобуйа „Россия гражданинын лиичинэһин сиэрин-майгытын сайыннарыыга уонна иитиигэ кэнсиэпсийэтигэр” олоҕуран оҥоһулунна. Билиҥҥи ФГҮӨС ирдэбилинэн оҕо ылбыт билиитин таба туһанар, туһааннаах талыыны оҥорор, олох араас түгэннэригэр сөптөөх быһаарыыны ылынар.
„Төрөөбүт тылым аптаах дорҕооно“ босуобуйа оҕо сааһыгар сөптөөх өйү-санааны иҥэрэр, тылын-өһүн, ааҕар үөрүйэҕин, тылынан саҥатын, айар, толкуйдуур дьоҕурун, майгытын-сигилитин, тылын-өһүн сайыннарар сүрүн оруоллаах.
Сыала-соруга:
- тыл үөрэҕин сүрүн салааларын (лексика, фонетика, морфология, синтаксис, тиэкис) туһунан уопсай өйдөбүлү чиҥэтии;
- төрөөбүт тылы билиигэ, харыстыырга үөрэтии;
- санаатын толору этэр, суруйар үөрүйэҕин сайыннарыы.
Манна оҕо тыл эгэлгэтин билэригэр, тылын-өһүн байытарыгар сөптөөх араас үлэ көрүҥнэрэ бааллар. Саха тылын сүрүн тиэмэлэрэ (дорҕоон, буукуба, тыл, этии, тиэкис, саҥа чаастара, этии чилиэннэрэ) оҕо интэриэһин тардар сорудахтарынан киирдилэр. Ол иһин үөрэнээччи сөбүлээн толорор. Сомоҕо домохтор, таабырыннар, өс хоһооннор - тыл баайа сайдарыгар, саҥарар култуура үрдүүрүгэр, бэйэ санаатын сатаан дьоҥҥо тиэрдэргэ - оруоллара олус улахан. Сомоҕо домох саха кэпсэтэр тылыгар, уус-уран айымньы бары көрүҥэр элбэхтик туттуллар, кини саха тылын ордук кэрэ, сытыы, этигэн, бэргэн оҥорор, үөрэх, билии тарҕанарыгар төрүөт буолар. Өс хоһооно, таабырын – саха норуотун тылынан уус-уран айымньытын саамай кылгас, кыра жанрдара. Норуот уостан уоска түһэрэн үйэлэр тухары муспут баайа кылаата, муудараһа. Таайбараҥ арааһа төрөөбүт тыл баайын, араас тыл суолтатын билэргэ көмөлөһөр. Таайбараҥ, таабырын көмөтүнэн оҕо тыла-өһө сайдар, булугас өйө сытыыланар. Ребус – ойууларынан, буукубаларынан, чыыһыла (сыыппара) ааттарынан уонна бэлиэлэринэн бэриллэр таабырын. Ребустар оҕо өйүн эрчийэллэр, булугас, сытыы буоларга, төрөөбүт тылын кэрэхсииригэр, байытарыгар үөрэтэллэр, ону таһынан уруһудуур дьоҕурун, фантазиятын сайыннараллар.
1. Дьарык сыл устата ыытыллар.
2. Нэдиэлэҕэ биирдэ 30-40 мүнүүтэ устата барар.
3. Дьарыктар ыытыллар бэрээдэгинэн нүөмэрдээхтэр.
4. Хас биирдии оҕо „Төрөөбүт тылым аптаах дорҕооно“ туспа босуобуйалаах, ону таһынан дьарыкка туттарга боростуой, өҥнөөх харандаастаах, уруучукалаах буолар (суруйарга, тардарга, уруһуйдуурга). Сыл бүтэһигэр оҕолор айбыт үлэлэрин быыстапка оҥорон көрдөрүөххэ сөп, ол туһунан бастакы дьарыкка иһитиннэриллэр.
5. Дьарыкка кылаас оҕото барыта эбэтэр араас бөлөҕүнэн да сылдьыахтарын сөп.
6. Учуутал сорох сорудахха бириэмэни хааччахтаамыан сөп. Оҕо бэйэтин таһымынан бытааннык, ол эрээри сөпкө оҥордоҕуна оннук сорудаҕы хос кэллэҕинэ дэбигис оҥорор кыахтаныа.
7. Хас биирдии сорудах кылгас быһаарыылаах. Сатыыр, кыахтаах оҕо бэйэтэ оҥоруон сөп. Учуутал сөбүн, сыыһатын хонтуруоллуур, бэрэбиэркэлиир.
8. Оҕо сорудаҕы чэпчэкититтэн талан оҥорор. Ыарырҕаппытын хос толкуйдаан, ыйыталаһан толорор. Араас тылдьыты туһанар. Сорудаҕы сатаан табан оҥоруу – оҕо кыайыыта, ситиһиитэ.
9. Хас биирдии дьарык кэнниттэн толоруллубут үлэ сыаналанар. Үөрэнээччи сорудаҕы сөпкө толордум дии саныыр буоллаҕына көнө-муннугу от күөҕүнэн, сыыһалаахпын дии саныыр буоллаҕына кыһылынан кырааскалыыр. Онтон учуутал бэрэбиэркэлиир. Сыыһаны оҕо бэйэтэ көннөрбөтөҕүнэ учуутал көмөлөһөр.
Толоруллубут үлэ сыаната
|
|
1
|
2
|
3
|
4
|
5
|
|
Оҕо
|
|
|
|
|
|
|
Учуутал
|
|
|
|
|
|
Салгыы бу босуобуйаттан биир дьарыгы холобурдаан көрдөрөбүт.
1. Биир тылынан суруй
Сомоҕо домохтору туохтуурунан уларыт
атаҕа сири билбэт - ________________________
халлаан хабарҕатынан - ______________________
абааһыта киирдэ - _________________________
айаҕар ас киирбэт - __________________________
ийэ-хара көлөһүнэ түстэ - ________________________
илин былдьас - _______________________
отуойкаҕа олорто - ______________________
сүрэҕэ тэппэт - ____________________
2. Тыллары таһаар
Тылларга икки буукуба эбэн тыллары таһаар.
_______ маас _________ баан
_______ тар _________ тас
______ маар _________ буор
_______ бүөр _________ муох
______ бии __________муос
3. Сөпкө түбэһиннэр
Үс тыллар бэриллибиттэр, икки бастакы сибээстээхтэр. (Туох сибээстээхтэрин толкуйдаа.)
Үһүс тылга бэриллибит түөрт тылтан сөптөөҕө диэбиккин талан суруй.
уруучука – суруйар = быһах - _________________
сүүрэр, кыһар, сон, хармаан
олоруохха – олоппос = утуйуохха - _________________
кинигэ, мас, орон, дьааһыйар
куорат – дьиэлэр = тыа - _________________
дэриэбинэ, мастар, көтөрдөр, хараҥа
минньигэс – саахар = аһыы - _________________
минньигэс, уксус, аһыы, килиэп
бөрө – куобах = куоска - _________________
кролик, кутуйах, ыт, кырыыса
айах – сирэй = тилэх - _________________
киһи, атах, хаамар, эт
хатыҥ – сэбирдэх = харыйа - _________________
бэс, иннэ, умнас, мас
фрукта – хомуйуохха = балык - _________________
хатыыс, ыһаарылыахха, хабыахха, груша
4. Синонимнары суруй
Бэлиэтэммит тыллар синонимнарын суруй.
Оҕолор чычаас ууга сөтүөлүүллэр. ________________
Халлаан дьайҕарбыт. ____________________
Мин кыбыстан эппэккэ хааллым. ______________________
Серёжа миигин хайыһардыы барарга кучуйар. ________________
Нүөл сылга үчүгэй буолар. ________________
Саша, мунаары ыксаан, хаһыытаата. __________________
5. Ааҕыы хонуута
Остуоруйалар ааттарын, ааптардарын суруй.
„Холорук эккирэтэр тыаһын иһиттиҥ да, кэннин диэки тарааҕы быраҕаар.“
______________________________________________________________________
„Көрбүтэ, ийэтэ чуум ортотугар турар эбит, арбаҕаһын кэтэ сатыыр.“
______________________________________________________________________
„Сарсын оруобуна күн ортото буолуута, Кураанах уонна Арыылаах чабычах сырсыылара буолар.“
___________________________________________________________________________
„Арай түүн үөһүн саҕана абааһылар тиийэн кэлбиттэр, ким тугу, хайдах булбутун туһунан куоталаһа-куоталаһа киһиргээн кэпсэппиттэр.“
____________________________________________________________________________
„Чугаһаабыта – барсук уйатыттан туруйа атаҕа быга сытар.“
Бу босуобуйа туттарга табыгастаах, ол курдук төрөппүт да оҕотун дьарыктыырыгар туһаныан сөп. Учууталга кылаас таһынан тылы сайыннарар үлэҕэ бэлэм матырыйаал буолар.
