Дедюкина Прасковья Романовна, Маркова Галина Иннокентьевна,
Кондратьева Ирина Николаевна, Николаева Людмила Аркадьевна
Таатта улууһун Алампа аатынан Ытык-Күөл 1 №-дээх орто
оскуолатын алын сүһүөҕүн учууталлара
Аннотация
Ыстатыйаҕа саха тылын предметигэр алын кылааһы түмүктүүр “Саха тылыгар түмүктүүр тиэстэр. 4 кылаас” босуобуйа ырытыллан киирдэ .
Бу тиэстэр соруктарынан, саха оскуолатын программатын ис хоһоонугар сɵп түбэһиннэрэн, учуутал үɵрэнээччи тɵһɵ ситиспитин, оҕо саха тылын предметигэр билиитин таһымын, сатабылларын бэрибиэркэлээһинэ буолар. Босуобуйа биир сүрүн сыалынан оҕону кыра кылаастан БКЭ бланкатыгар сатаан үлэлиир үɵрүйэҕи иҥэрии буолар.
Саха тылыгар түмүктүүр тиэстэр. 4 кылаас
Сахалыы саҥалаах саха оҕото бэйэтин тылынан табатык саҥарар, суруйар, толкуйдуур буоллаҕына эрэ инникитин сайдар-үүнэр кэскиллээх буолар. Ол иһин алын кылаас учуутала үɵрэтэр оҕотугар тɵрɵɵбүт ийэ тылынан сɵпкɵ саҥарар, суруйар сатабылы иҥэрэригэр улахан ирдэбили туруорар.
21 үйэҕэ үөрэх программата саҥалыы төрдүттэн уларыйыытыгар, ол эбэтэр үөрэх стандартын киллэрии кэмигэр сахалыы саҥалаах саха оҕото бэйэтин тылынан табатык саҥарар, суруйар, толкуйдуур буоллаҕына эрэ инникитин сайдар-үүнэр кэскиллээх буолар. Саха тылын үөрэтиигэ саҥа технологиялары, ньымалары туһаныы утумнаахтык киирэр.
Билиҥҥи методика тирээн турар боппуруоһунан предметтэр икки ардыларынааҕы сибээһи таба тутан үөрэтии көдьүүһүн үрдэтии буолар. Алтыһыннаран үөрэтии табатык ыытыллыннаҕына, үөрэнээччи айар, чинчийэр түмүк оҥостор дьоҕура сайдар.
Стандарт үөрэҕи ыытыы ис хоһоонун билигин баарыттан атын хайысхаҕа киллэрэргэ элбэх соруктардаах. Олортон саамай сүнньүн тута сылдьарынан үлэни итиэннэ үөрэҕи баһылааһын ньымаларын оҕо ылыныыта буолар. Аныгы оскуола олоххо сыаллаах-соруктаах, киһи быһыытынан сайдыылаах, олоххо бэйэтин миэстэтин сатаан булунар, төрөөбүт тылын таптыыр, киэн туттар оҕону иитэр сыаллаах үлэни ыытыахтаах.
Үөрэх стандартын концепцията интегригрированнай курстары ыытыы көдьүүстээҕин бигэргэтэр. Интеграция–диэн чөлүгэр түһэрии, ситэрии. Тус-туспа сылдьар чаастары биир кэлимсэ оҥорууну уонна онно буолар дьайыыны түмүү. Интегрированнай курс диэн араас предметтэр ис хоһоонноро биир темаҕа сыһыарыллан бэйэ-бэйэлэрин ситэрэн, толорсон, сааһылаан биэрэр кыаҕын ситиһэр үөрэтии биир көрүҥэ.
Үөрэх хаачыстыбатын сыаналыырга оҕо араас соругу быһаарарга билиитэ эрэ буолбакка, сатабыла, дьону кытта өйдөһөр, алтыһар кыаҕа эмиэ көрүллэр буолар. Ол аата оҕо кыра кылаастан метапредметнай сатабыла сайдыахтаах. Алын кылааска оҕо ханнык сатабыллары иҥэриниэхтээҕин учуутал уонна төрөппүт чопчу билиэхтээх. Бу сатабылларын үөрэнээччи үөрэҕэр эрэ буолбакка, олоҕор эмиэ туттуохтаах.
Сатабыл диэн сайдыбыт киһи ис туругун көрдөрөр өйдөбүл. Кини сайдыбыт киһи өйүнэн да, илиитинэн да араас дьарыгы оҥорор кыахтааҕын быһаарар уонна кини киһи тус үлэтин толороругар көстөр.
Сатабыллары наардыыр буоллахха, быстахха туттуллааччылар, холобур, хамсаныылар – туруу, хаамыы, олоруу, эргийии курдуктар; илии, атах толорор уустук хамсаныыларын ааттаталыахха сөп. Иккис бөлөҕү араас дьайыыларга барытыгар туттуллааччылар үөскэтэллэр. Холобур, үөрэх уонна үлэ араас көрүҥнэригэр туттуллааччылар: ааҕыы, суруйуу, көрүү, чинчийии, толоруу, өйдөтүү, ситэрии, оҥоруу, бэрээдэги тутуһуу уо.д.а. Үгүс бөлөҕү дэгиттэр сатабыллар үөскэтэллэр. Холобур: ырытыы, холбооттооһун, дьүөрэлээһин, солбуйуу, наардааһын, бөлөхтөөһүн, судургутуу, онтон да атыттар. Сатабыллар киһи үлэни-хамнаһы толороругар көстөллөр, онон кинилэри бөлөхтөөһүн үлэ ис хоһоонуттан тутулуктаах буолуохтарын сөп. Ол эбэтэр, киһи ханнык сатабыллары сатыы үөрэммититтэн, онтон саҕалаан үлэни толорор, анаан оннукка үөрэммэтэх буоллаҕына – сатаабат.
Аныгы сайыннарыылаах үөрэхтээһиҥҥэ оҕо сайдыытын, билиитин, сатабыллары иҥэриниитин кэтээн көрөр араас «инструменнар» оҥоһуллубуттара. Маннык «инструменнартан» биирдэстэринэн-метапредметнэй хонтуруоллуур тиэстэр буолаллар. Тиэстэр үөрэх стандартын саха оскуолатын программатыгар сөп түбэһиннэрэн оҥоһулуннулар. Маннык тиэстэри үөрэнээччи бастакы кылаастан толоро үөрэннэҕинэ, дэгиттэр сатабыллара сайдан, алын сүһүөҕү бүтэрэригэр ыытар диагностическай хонтуруолунай үлэлэри ыарырҕаппакка толорор кыахтанар.
Оҕо ылбыт билиитин, сатабылын хонтуруола уонна сыаналанааһына аныгылыы үɵрэхтээһин ирдэбиллэригэр эппиэттиэхтээх. Билиҥҥи кэмҥэ тиэст, хонтуруол уонна сыаналааһын биир саамай сүрүн кɵрүҥүнэн буолар. Ол курдук, үɵрэх дьылын түмүктуур, алын сүһүөҕү, 9 уонна 11 кылааһы бүтэрэр үɵрэх таһымын бэрэбиэркэлиир хонтуруолунай үлэлэр тиэст кɵмɵтүнэн бараллар.
Босуобуйаҕа саха тылын предметигэр алын кылааьы түмүктүүр 18 варианнаах тиэстэр бэрилиннилэр.
Бу тиэстэр соруктарынан, саха оскуолатын программатын ис хоһоонугар сɵп түбэһиннэрэн, учуутал үɵрэнээччи тɵһɵ ситиспитин, оҕо саха тылын предметигэр билиитин таһымын, сатабылларын бэрибиэркэлээһинэ буолар. Босуобуйа биир сүрүн сыалынан оҕону кыра кылаастан БКЭ бланкатыгар сатаан үлэлиир үɵрүйэҕи иҥэрии буолар.
Үлэ тʏмʏгʏнэн оҕо ханнык тиэмэҕэ ыарырҕатара көстөр, онон салгыы көннөрөр ʏлэни былааннаахтык ыытарга көмөлөҺөр. Бэрэбиэркэ ʏлэтин тест көмөтʏнэн тэрийии учууталтан аҕыйах бириэмэни ылар. Тиэст толоруутун кэнниттэн таблица оңоҺуллар. Сорудахтар тус-туспа, ыараханыттан көрөн баллынан сыаналаналлар. Тиэсти толоруу бириэмэтин учуутал бэйэтэ оҕо, кылаас кыаҕыттан көрөн быҺаарар.
Хас биирдии вариант үс блоктан турар:
А блок (12 сорудах) – үɵрэнээччи түɵрт эппиэттэн биир сөптөөҕүн талыахтаах.
В блок (3 сорудах) - үɵрэнээччи эппиэтин бланкаҕа устуохтаах, суруйуохтаах.
С блок (1 сорудах) - үɵрэнээччи бланкаҕа бэриллибит икки тематтан талан ɵйтɵн айан суруйар.
Үөрэнээччи тиэстэри толоруутугар икки сыана турар: А уонна В блоктарга биир сыана, онтон С блокка туспа сыана. А, В блоктар сорудахтарыгар сөпкө хоруйга 1-дии баал, онтон С блок өйтөн суруйуу ирдэбилинэн сыаналанар.
“5” сыана – 15-14 баал
“4” сыана – 13-11 баал
“3” сыана – 10-7 баал
Босуобуйа кэннигэр тиэстэр сөптөөх эппиэттэрэ бэрилиннилэр.
Бу босуобуйаны алын кылаас учууталлара, тɵрɵппүттэр, үɵрэнээччилэр ийэ тылы үɵрэтиигэ туһаныахтара дии саныыбыт.
1 сыһыарыы
1 тиэст
А1. Саха тылыгар хас дифтонг баарый?
1) 6 2) 5 3) 4 4) 2
А2. Ханнык саха төрүт бүтэй дорҕоонноро тыл иннигэр турбаттарый?
1) ҕ, ҥ 2) ҥ, дь 3) нь, һ 4) нь,дь
А3. Нууччаттан киирбит тылы бул.
1) нуучча 2)таблица 3) сибэкки 4) остуол
А4.Үөскэтэр сыһыарыылаах тылы бул.
-
иннэлээх 2) кинигэттэн 3) сыырынан 4) учууталы
А5. Нууччаттан киирбит тылга сыыһа сыһыарыы эбиллибитин бул.
-
операцияны 2) президены 3) республиканскай 4) учебнигы
-
үөрэнээччи 2) алмаас 3) ынахтар 4) балыксыты
А7.Санааны ситэри этэр тыллар ситимнэспит бɵлɵхтɵрүн ________ дэнэр.
1) тыл 2)тиэкис 3) тыл ситимэ 4) этии
А8.Тэнийбит этиини бул.
1) Күһүн кэллэ. 2) Кɵмүс күһүн тиийэн кэллэ.
3) Бурдук үүммүт. 4) Күн тыкта.
А9.Ханныкэтиибиир уустаах чилиэннээҕий.
1) Сардаана Туйааралыын отоннуу бардылар.
2) Сардаана, Туйаара отоннуу бардылар.
3) Сардаана отоннуу барда.
4) Туйааралаах отоннуу бардылар.
А10. Туохтууру тал:
-
учуутал 2) ыраас 3) суруйар 4) биэс
А11. Идэни көрдөрөр аат тылы бул:
-
кыыс 2) сибэкки 3) булчут 4) ийэ
А12. Ханнык бөлөххө даҕааһын ааттар эрэ суруллубуттарый?
-
улахан, түргэн, көрсүө 2) тымныы, сурук, тоҕус
3) кыһыл, остуол, түргэн 4) сэмэй, ыстанар, кини
_____________________________________________________________________
В13.Илин аһаҕас дорҕоонтон турар тылы бул.
ардах, сиккиэр, тыал, холорук
В14. Төттөрү сүһүөхтээх тылы уһул:
кырынаас, үөрэх, алҕас, тураах
В15. Бэриллибит этиилэртэн туһаана суох этиини булан уһул.
1) Оголор кинигэ аахтылар .
2) Биһиги оскуолаҕа бардыбыт.
3) Сана кинигэ ыллыбыт.
_________________________________________________________________
С16. Биир теманы талан , ɵйтɵн суруй: «Yтүɵ үтүɵнэн тɵлɵнɵр», «Кыдааннаах кыһын».
2 сыһыарыы
Эппиэт бланката
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
Аат
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
Араспаанньата
2
|
3
_____________________________________________________________________
В13
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
В14
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
В15
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|