Алын сүһүөх учуутала
Черкашина Татьяна Васильевна
МБОУ «Толонская начальная общеобразовательная
школа- детский сад»
Сунтаар улууһа
«Киһиэхэ – тѳрѳѳбүт сирэ, дойдута тѳрѳппүт ийэтин кэриэтэ…
Киһиэхэ – тѳрѳѳбүт сирэ, дойдута тѳрѳппүт аҕаҕа холонор…»
С.Данилов
Хас биирдии киһи тѳрѳѳбүт дойдулаах, сирдээх-уоттаах. Ол эрэн тѳрѳѳбүт сирин-уотун кэрэтин, уратытын таба кѳрбѳт, аахайбат буолуон сѳп. Маннык дьон билиҥҥи кэмҥэ киһи хараҕар быраҕыллар гына элбээтэ. Онтон сиэттэрэн, хас биирдии төрөппүт, дьиэ кэргэн, иитээччи, учуутал Ийэ дойдуларыгар бэриниилээх буолар, төрөөбүт дойдуларын туһугар үлэлиир-хамныыр, төрөөбүт дойдутун, дьонун-сэргэтин, дьиэтин-уотун, төрөппүттэрин таптыыр буола улаатар оҕолору иитэн таһаарарга үлэлэһэбит.
Проблемата: Ханнык баҕарар үүнээйи ийэ буортан тардыһан үүнэрин кэриэтэ, киһи быһыыта-майгыта кини төрөөбүт төрүт дьонун, дойдутун хайдах сыаналыырыттан, онуоха хайдах сыһыаннаһарыттан силис тардан тахсар. Билиҥҥи кэмҥэ эдэр ыччат аныгы технологияларга аралдьыйан дойдутун туһугар ыалдьыбат, сүгүрүйбэт, киэҥ туттар дьонун-сэргэтин билбэт буолуута баар суол.
Үлэ сыала: Саха чулуу дьонун холобуругар олоҕуран, оҕоҕо төрөөбүт дойдуга тапталы иҥэрии. Саха сирин бэлиэлэрин биллэрии.
Ис хоһооно: Патриот! Дьиҥнээх патриот диэн кимий? Патриот диэн Ийэ сирин, тѳрѳѳбүт дойдутун таптыыр, ытыктыыр, убаастыыр, тѳрѳѳбүт дойдутун туһугар ыалдьар, бэриниилээх, «дойдубар хайдах туһалыахха» диэн санааны иитэр, ону олоххо киллэрэр киһи. Биһиги Сахабыт сиригэр патриот дьон, ол курдук улахан государственнай деятеллэр, саха чулуу дьонун туһунан кинигэ суруйар, хоһоон айар, саха сирин туһунан киэҥ эйгэҕэ кэпсиир дьон, ырыаһыттар, спортсменнар, араас специалистэр о.д.а. тѳрѳѳбут дойдуларын туһугар ыалдьаллар, үлэлииллэр-хамныыллар. Бу барыта биһиги киэҥ туттуубут буолар.
Оҕо тѳрѳѳбүт дойдутунан киэҥ туттар буоллаҕына, кини ѳйѳ-санаата ыраас, кэрэҕэ тардыһыыта дьулуурдаах, киэҥ туттан кэпсиир дьоҕура сайдар, кѳрүүтэ – билиитэ кэҥиир, бигэ туруктаах, тирэхтээх буолар. Тѳрѳѳбүт дойдутугар истиҥ тапталлаах оҕо бары ѳттүнэн кѳмүскэллээх. Ханна да сырыттар кини элбэх дьон быыһыттан сырдаан, чаҕылыйан кѳстѳр аналланар, дьон – сэргэ биһирэбилин, ытыктабылын ылар кыахтанар, бэйэтин баарын биллэрэр дьоһун киһи буола улаатар.
Саха киһитэ Ийэ дойдутугар таптала дьиэ кэргэниттэн, тѳрѳѳбүт-улааппыт дьиэтиттэн, тиэргэниттэн, оскуолатыттан, нэһилиэгиттэн, улууһуттан республикаҕа диэри кэҥээн иһиэхтээх.
Мин бэйэм уол оҕолоохпун, алын кылаас сүһүөх учуутала, ону таһынан кылаас салайааччыта буолабын. Хайдах патриотическай тыыннаах оҕолору иитэн-үөрэтэн таһаарабын диэн сыалтан «Ийэ Дойдуга таптал туохтан саҕаланарый?» диэн темалаах араас быһыылаах үлэлэри уруоктарбар, кылаас таһынааҕы үлэлэрбэр, оскуола, нэһилиэк, улуус тэрээһиннэригэр киллэрэн туттабын. Ол курдук нэһилиэкпит, улууспут, республикабыт киэҥ туттар, холобур оҥостор дьонун олоҕун, үлэтин билии, билиһиннэрии, үөрэтии, сырдатыы үлэм биир көрүҥэ буолар.
Хас биирдии киһи – айылҕа сүдү ураты кѳстүүтэ. Кини хайаатар да дьикти, дириҥ ис ѳрүттээх буолар. Саха народнай суруйааччыта Суорун Омоллоон этэринии: «Кэрэттэн кэрэ диэн, кэрэ кэрэтэ диэн киһи буолуох тустаах».
Биһиги норуоппут боччумнаах историялаах, киэҥ туттар дьонноох-сэргэлээх буолан атын норуоттары кытта биир кэккэҕэ киирсэн сайдар.
Олоҥхо дойдута Сунтаар улууһуттан силис тардыылаах талааннаах дьоннорунан былыр-былыргыттан аатырар. Ол курдук үөрэх тэрилтэтигэр Алексей Андреевич Иванов-Күндэ, Леонид Андреевич Попов, Илларионов Василий Васильевич, Наталья Михалева –Сайа, Аким Андреевич Кондратьев, Шадринова Ангелина Николаевна –Суоһааны уо.д.а. чулуу дьоммутун кэнчээри ыччакка кэпсиир, сырдатар үлэлэри ыытар сорук бастакынан турар.
Сэрии уонна кураан сылларыгар саха дьоно эстэр – быстар кутталга киирэ сылдьыбыттара, ол эрээри булгуруйбат санаалаах патриот уонна хорсун киhи суос – соҕотох ылыннарыылаах ньыманан – баар чахчыларга сигэнэн Киин Комитет үлэhиттэрин итэҕэтэн, тылын ылыннаран, быыhыыр дьаhаллары ылыннарбыта.
Түмүгэ: Биhиги, икки үйэ кирбиитигэр олорор кэммитигэр, олохпут бары өттүттэн уустугуран иhэр кэмигэр, ааспыт олоҕу анааран, ырытан, туhалаах сүмэтин ылар кэммит кэллэ. Үөрэх үлэhиттэригэр, төрөппүттэргэ кэлбит үйэҕэ туох-ханнык билиилээх, олоххо хайдах бэлэмнээх киhини таhаараҕыт диэн ыйытыы тирээтэ. Ол эбэтэр үтүмэн үйэлэртэн мунньуллан кэлбит оҕону үтүө дьоммут холобурдарыгар, ийэ дойдуга бэриниилээх буолары иитиини билиҥҥи олоҕу кытта сибээстээн араас көрүҥнээх үлэлэри ыытар табыгастаах суол. Дьэ, онон кэнчээри ыччаппыт, ытык патриот, киэҥ туттар дьоннорбутун холобур оҥостон Ийэ дойдубутугар тапталлаах, бэриниилээх буолуохха.
Оҕо Ийэ дойдутугар бэриниилээх буоларын туһуттан, сахатын тылын билиэхтээх, тылын саппааһын байытыахтаах диэн сыалтан биһиги оскуолабытыгар араас темалаах кылаас чаастара ыытыллаллар.
Кылаас чаас сценарийа “Төрөөбүт тылбыт баайа – мин сүрэхпэр”
Учуутал: Бүгүн биһиэхэ үөрүүлээх күн, туох эрэ саҥаны билээри, истээри, көрөөрү көрүстүбүт. Мин бастаан эһигиттэн ыйытаары гынабын. Биһиги ханнык омуктарбытый?
Оҕолор: Сахаларбыт
Учуутал: Маладьыастар. Тоҕо сахаларбыт дэнэбитий? Биһиги харахпыт хайдах өҥнөөҕүй? Онтон баттахпыт? Ханнык тылынан саҥарабытый? Олус үчүгэй. Аны билигин мин кэннибиттэн саҥарарбын, хамсанарбын үтүктэн иһин.
Учуутал : Мин сахабын (Илиитин түөһүгэр саба туттар.)
Мин ийэм, аҕам биэрбит сахам тылынан саҥарарбынан киэн туттабын.
Мин ханна да хатыламмат кыһыннаах төрөөбүт Сахам сиринэн киэн туттабын(түннүк диэки илиитин уунар)
Мин саха буоларбынан үөрэбин, киэн туттабын.
Учуутал: Көрүҥ эрэ, бу кимий? (оҕолор болҕомтолорун экраҥҥа тардар)
Оҕолор: Биһиги президеммит Айсен Сергеевич Николаев.
Учуутал: Сөп. Ол гынан баран биһиги саха омук буоларбыт быһыытынан, бэйэбит тылбытынан Ил Дархаммыт диэхтээхпит (оҕолор үтүктэллэр)
-
Онтон бу тугуй?
О5олор: Саха сирин гербэтэ.
Учуутал: Маладьыастар, сөпкө эттигит. Ол эрээри биһиги эмиэ герб диэн сахалыы эппэккэ, нууччалыы саҥардыбыт. Биһиги тылбытынан дьаралык дэнэр. Бары хатылыаҕын эрэ, биһиги Сахабыт сирин дьаралыга. (Оҕолор үтүктэллэр.)
Учуутал: маладьыастар. (Россия уонна Саха сирин былааҕын көрдөрөр уонна ыйытар) Мантан Сахабыт сирин былааҕа ханна турарый? (оҕолор ыйаллар)
-
Сахабыт сирин былааҕа хас өҥнөөх эбитий?
Оҕолор эппиэттэрэ: 4
Учуутал: Сөп. Оҕолоор, Саха Республикатын Судаарыстыбаннай былааҕа 1992 сыл алтынньы 14 күнүгэр бигэргэммитэ. Былаах 4 өҥнөөх, ол курдук от күөх –уйгу быйаҥ, халлаан күөх –ыраас эйэлээх халлааны, кыһыл-олох кэрэтин ойуулуур, төрөөбүт дойдуга бэриниилээх буолууну-бэлиэтииллэр.
-
Оҕолоор, былыр саха барахсан хотонун балаҕанын кытары бииргэ туттар, ыһыырынньык уота олохторун имик-самык сырдатар кэмнэригэр норуот тылынан уус-уран айымнньыта күүскэ сайдан турара. Ырыата-тойуга олох эрэйин үллэстэн, тымныы балаҕаннанарыгар үөрүүнү киллэрэрэ, санньыйар санааларын өрө көтөҕөрө
-
Саха норуотун баай тылынан, мындыр өйүнэн , кэхтибэт санаатынан киэн туттабыт.
-
Билигин биһиги урукку ыар олоҕу ааҕан, истэн билэбит. Сахабыт сирин киэҥ хардыытын, быстыбат быйаҥын, күндэлэс күнүн, күөх сайынын үөрэ ыллыыбыт.
(Саас буолаҕа ырыаны истии)
-
Таабырын таайса оонньуубут дуо ? (оҕолор үөрэ-көтө сөбүлэһэллэр)
Сир анныгар итии болгуо сытар үһү (эһэ)
Икки таҥараҕа үҥэр, биир дьиэ харбыыр, ол тугуй (Ынах муостата уонна кутуруга) уо.д.а.
-
Биһиги норуоппут сытыы тылын, мындыр өйүн, тыл сүмэтин, кэрэтин чабырҕах толоруутун иһиттэхпитинэ, ордук өйдүүбүт, кэрэхсиибит.
(биир бэлэмнэммит оҕо чабырҕахтыырын истэбит)
Оҕолоор, аны билигин бары илиилэртэн ылсыһан күн эргииринэн оһуохайы оройуттан тутуоҕуҥ (манна биһиги минньигэс астаах поварбытыттан, оһһуохайдьыт маастарыттан Агафья Васильевнаттан көрдөстүбүт)
-Агафья Васильевнаҕа махтаныаххайын. Оҕолоор, эһиги маннык курдук норуот айымнньыларын илдьэ улааттаххытына, сахабыт норуота сиик курдук симэлийэн сүтүө суоҕа.
- Оҕолорбор истиҥ махтал. Эһиги көмөҕүтүнэн сахабыт тылын сүмэһинин сүрэхпитигэр иҥэрдибит, көрдүбүт, биллибит.
Туһаныллыбыт литература:
1. Кырдьык уонна карьера. И.З.Кривошапкин, И.П.Егоров; Саха Республиката, Нам; 1995с;
2. И.Е.Винокуров (Роль личности в развитии республики). Материалы научно-практической конференции; Якутск, 1996г;
3. Е.Е.Алексеев «Жизнь и деятельность И.Е.Винокурова», Якутск, 1995г;
4. Иитии кыһата. №3, 2009сыл, от ыйа – бала5ан ыйа, Дьокуускай;
5. Иитии кыһата. №4, 2010сыл, алтынньы-ахсынньы ый, Дьокуускай;
6. Г.С.Попова – Санаайа «Киһитийии сэһэнэ», Дьокуускай, Бичик, 2006;
7. «Эҥсиэли» хаһыат, тохсунньу 25 күнэ, 1996с; Рум Ушницкай ыстатыйата «Бу сырдык мѳссүѳнү ѳссѳ дириҥник чинчийиэххэ».
8. «Эҥсиэли» хаһыат, 1996с; И.Кривошапкин, В.Бочкарев ыстатыйалара «Норуокка анаммыт олох».
9. «Эҥсиэли» хаһыат, тохсунньу 4 күнэ, 1996с; Киэн туттар биир дойдулаахпыт Илья Егорович Винокуров тѳрѳѳбүтэ 100 сыла;
10. «Саха сирэ» хаһыат, 2006с; И.Кривошапкин ыстатыйата «Салайааччы уонна киһи быһыытынан мѳссүѳнэ».
11. «Кыым» хаһыат, ахсыннььы 9 күнэ, 2010с; Николай Күндүлүн ыстатыйата «Саха саарына, киһи кэрэмэһэ»
