Игнатьева Розалия Васильевна
П.Н. уонна Н.Е.Самсоновтар ааттарынан
Хатас орто оскуолатын
алын сүһүөҕүн учуутала
Сыала: Ис кыаҕы арыйарга сөптөөх усулуобуйаны тэрийии (бэйэ дьарыгын сатаан тэринии: сорук туруоруу, ону былааннаан толоруу, түмүктээһин).
Соруга:
Бэйэ дьиэтигэр, саха омук үгэhигэр тапталы саҕыы (Мин сахабын. Омугум сиэрин-туомун тутуhабын).
Туттуллар тэрил: 1. Компьютер 6. Көмүлүөк макета
2. Экран 7. Тымтык, испиискэ
3. Магнитофон 8. Чороон, кытыйа, кымыс
4. Ситии быа 9. Оҕолор айымньылара:өйтөн суруйуу
5. Салама 10. Дьиэ макета, презентация, видеосюжет
Кылаас чааhын хаамыыта.
I. Киирии тыл.
Yтүө күнүнэн! Былыр-былыргыттан саха киhитэ дьону-сэргэни үөрэ-көтө көрсөр, ол кини кэпсэтиэн-ипсэтиэн, сэhэргэhиэн баҕарар бэлиэтэ. Ол сиэринэн бүгүн биhиги эмиэ сэhэргэhиэхпит.
Саха киhитэ төрөөбүт сирин-дойдутун күн сирэ, айыы дойдута диэн ааттыыр уонна ону олоҥхоҕо маннык ойуулуур. Ол туhунан олонхону истиэҕиҥ.
Тоҕус субан маҥаас туруйа кыыл
Тоҕус сылы мэлдьи тула көтөн
Тулатын булбатах
Туман маҥан дойдута эбит.
Аҕыс тыhы маҥан кыталык кыыл
Аҕыс сылы мэлдьи кырыйа көтөн
Кытыытын булбатах
Кылбаа манан дойдута эбит.
Илин диэки өттүн
Эргитэ көрөн кэбистэххэ –
Иэйиэхсит киирэн иэнигийбит
Иитэ-саҕата биллибэтэх
Ийэ киэн эбэлэрдээх эбит.
Арҕаа диэки өттүн
Алаарыччы көрөн таhаардахха –
Айыыhыт түhэн сатыылаабыт
Араҕас илгэ айылгылаах
Ааттаах-суоллаах алаастардаах эбит.
II. Сэhэргэhии тиэмэтигэр киирии.
Саха киhитэ ытыктыыр-таптыыр сирэ алаас буолар. Оҕолоор, алаас диэн хайдах сири ааттыыбытый? (Алаас хаартыската). Күөл уута уолбут сиригэр хонуу тахсар, ону алаас дииллэр. Алаас соҕуруу өттө куула тыа, оттон хоту өттө халдьаайы (маhа суох ыраас сир).
III. Сэhэргэhии тиэмэтэ.
Оҕолоор, ситэрэн ааҕыҥ эрэ. Экраҥҥа: Эhэ арҕахтаах, кутуйах хороонноох, көтөр уйалаах, оттон киhи … .(дьиэлээх).
Бүгүҥҥү биhиги сэhэргэhиибит туох туhунан эбитий? (Дьиэ). Ол эбэтэр – «Ыал дьолун биһигэ - дьиэ» (экранна).
Оҕолоор, былыр биhиги өбүгэлэрбит олорбут дьиэлэрин ааттаан эрэ. (Ураһа, балаҕан).
1. Ураhа (үөрэнээччи кэпсиир).
Былыргы сахалар сайынын ураhа (үөhэ өттө суптугур быhыылаах дьиэ) оҥостоллоро. Ураhа 2 эбэтэр 3 кыра түннүктээх буолара. Кини иhэ сөрүүн, салгына ыраас, үөнэ-көйүүрэ суох буолара.
2. Балаҕан (үөрэнээччи кэпсиир).
Балаҕаны хойуу мас хаххалаах, томтору, көнө кырыстаах сири талан туталлара. Сир кырсын алдьаппакка эрэ дэхсилииллэрэ. Балаҕан эркинин маhын эрдэттэн бэлэмнииллэрэ. Суона 15-18 см буолара. Биир өттө суоруллара. Балаҕан үрдүгэр мас тэлгэтэн баран тиит мас хатырыгынан сабаллара уонна кырыс буору кутан дэхсилииллэрэ. Ити итиини тутара. Саха киhитэ балаҕанын илин диэки аанныыр эбит. 17-ис үйэҕэ саха балаҕана түннүгэ суоҕа. Балаҕан үрдүнэн 1 эрэ дьөлөҕөстөөҕө. Онон буруо тахсара. Хотон балаҕаны кытта биир эркиннээҕэ. Сааҕынан сыбыыллара. Кэнники балаҕаннарын түннүктүүр буолбуттар. Кыhын чараас мууhу уураллара. Кэлин өстүөкүлэ бытархайын икки туос ыккардыгар кыбытан тигэллэрэ.
Көмүлүөк оhох балаҕаны сылытар уонна өссө сырдатар эбит. Көмүлүөк таhыгар олорон иистэнэллэрэ, уhаналлара, иттэллэрэ, кэпсэтэллэрэ, олоҥхо истэллэрэ.
3. Дьиэ тутуллар сирэ.
Ыал дьиэни туттарыгар элбэх сиэри-туому тутуhар. Улахан суол аартыгар, тумул сиргэ дьиэни туттубат. Дьиэ тутарга ынах-сүөhу хойуутук тэпсибит, сытан хоммут сирэ табыгастаах буолар.
4. Дьиэ акылаатын туhэриигэ алгыс тыл.
Саҥа дьиэни туттарга сир-дойду иччилэриттэн көрдөhөн уhаайбаларын үрүҥ сылгы сиэлин эбэтэр этиҥ түспүт маhын уматан арчылыыллар. Ол умаппыт этиҥ түспүт мастарын уhаайба 4 муннугар сиргэ ууран хаалларыллар. Ити кэнниттэн уhаайба иhигэр хайа өттүнэн дьиэлэрин туталларын быhаараллар. Дьиэ акылаатын түhэриигэ алгыс тыл этэригэр нэһилиэкпит тык кырдьаҕаһыттан көрдөhүөҕуҥ.
Аал уотум иччитэ
Кыырык төбө,
Бырдьа бытык,
Хаан чаҕаан,
Күөнэ көҕөччөр,
Алтан баhырҕас
Хатан Тэмиэрийэ
Тойон эhэм, аhаа!
Күлүм аллай!
Мичик аллай!
Аан дойдум иччитэ
Аан өскөл хотун эбэм,
Дойдум-сирим иччитэ
Толомон Иэйэхсит,
Алтан сэргэни анньар,
Алаhа дьиэни тэринэр
Аал уоту оттор
Аналлаах күнүм үүннэ,
Айыы эдьиийдэрим,
Атыҥырыы санаамаҥ.
Унаар буруону унаардар
Иэримэ дьиэни туруорар
Уйгулаах аналбытын
Төттөрү төлкөлөөмөҥ!
5. Ѳhүө маска сылгы сиэлин эбэтэр алтан харчыны кыбытыы.
Дьиэ көҥдөйүн тутан таhааран баран, өhүөтүн түhэриигэ харыстыы, араҥаччылыы сырыттын диэн, хас биирдии өhүө маhыгар үрүҥ сылгы сиэлин эбэтэр алтан харчыны кыбыталлар.
6. Дьиэ ис үлэтэ.
Дьиэ үрдэ сабыллар, түннүктэнэр, муосталанар, быыстанар.
7. Малааhын.
Былыргы итэҕэл быhыытынан, саха киhитэ саҥа дьиэ тутуннаҕына, хайаан да малааhынныыра.
А. Уот иччитин аhатыы, алҕааhын
Дьиэлээх тойон хайаан да алаhа дьиэтин оhоҕор аал уотун оттон баран бастаан сиэл уматар, Yрүҥ аhынан аhатар уонна алгыыр. (Ытык кырдьас көмүлүөккэ уот оттор, үрүҥ аhынан айах тутар уонна алгыыр).
Аал уот иччитэ,
Күл тэллэх,
Көмөр сыттык,
Көбүөрүнньүк суорҕан,
Саалыр чанчык,
Бырдьа бытык,
Кыырык төбө
Кырдьаҕас эhэбит
Хатан Тэмиэрийэ,
Аhаа эрэ!
Тымныы тыыннааҕы
Таhырдьаттан киллэримэ,
Итии тыыннааҕы
Иhирдьэттэн таhаарыма,
Көрөн –истэн олор эрэ!
Б. Дьиэҕэ салама ыйааhын.
Бу ситии быа (ситии быаны көрдөрүү). Маны сылгы сиэлиттэн хатан онороллор. Дьиэ малааhыныгар ыҥырыылаах ыалдьыттар баҕа санааларын этэн баран араас өҥнөөх таҥас кырадаhынын ситии быаҕа баайаллар. Ону салама диэн ааттыыллар. Бу курдук. өссө ону кыракый туос оҥоhуктарынан киэргэтэр эбиттэр. (Саламаны көрдөрүү, ыйааhын). Кыргыттарбыт толорууларыгар ситии быалаах «Оhуор үҥкүүтүн» көрүөҕүҥ.
8. Аныгы дьиэ арааhа (хаартыскалары көрдөрүү).
Биhиги билигин сайдыылаах кэмҥэ олоробут. Дьокуускай куорат дьиэлэрэ хайдаҕый? (Таас, элбэх этээстээх, толору хааччыллыылаах). Оттон бииги нэһилиэкпитигэр хайдах дьиэлэр баалларый? (Мас, таас: арболит, шлакоблок уонна каркаснай пеноблок).
Биhиэхэ күннэтэ
Ичигэс эркиннээх,
Ис киирбэх көрүҥнээх,
Yтүөкэн тутуулаах
Дьиэлэрбит элбииллэр.
9. «Мин дьиэм» диэн оҕолор бырайыактара.
Оҕолорбут олорор дьиэлэрин туhунан матырыйаал бэлэмнээтилэр:
- олорор дьиэ былаанын;
- олорор дьиэ уонна тэлгэhэ макетын;
- «Мин дьиэм» диэн темаҕа өйтөн суруйууну;
- дьиэлэрин туhунан уhулбут видеоматырыйаалларын.
10. Сүргэни көтөҕөр этиллиилэр.
Бүгүҥҥү кэпсэтиибитин дьиэбитигэр сыhыаннаах сүргэни көтөҕөр этиилэринэн түмүктүөҕүҥ.
1. Мин дьиэбин уоппун таптыыбын.
2. Мин дьиэбэр наар ил-эйэ баар.
3. Мин дьиэм - таптал уйата.
4. Мин дьиэм ыраас уонна сырдык.
5. Мин дьиэбин үрдүкү Айыылар араҥаччылыыллар.
6. Мин дьиэм сыллата тупсар.
7. Мин дьиэм түннүгүнэн күн көрөр, сылааhынан сыдьаайар.
8. Мин дьиэм миигин чөл туруктуур.
9. Мин дьиэлээхпиттэн үөрэбин.
10. Мин дьиэм - дьол уйата.
11. Мин дьиэм кыhынын сылаас, сайынын сөрүүн.
12. Мин дьиэбинэн киэн туттабын.
13. Мин дьиэбэр дууhалыын сынньанабын.
14.Мин дьиэм аана үтүө дьоҥҥо аhаҕас.
15. Yтүө санаалаах ыалдьыттар мин дьиэбэр сылдьалларын сөбөлүүллэр.
16. Мин дьиэбэр иэйиим уhуктар.
17. Мин дьиэм уйгуну-быйаны угуйар.
18. Мин дьиэм – мин ис туругум туоhута.
11. Түмүк.
Оҕолоор, дьиэҕитин мэлдьи таптааҥ, харыстааҥ! Кини уhун үйэлээх буоллун. Yөhэ этиллибитин курдук, эhиги дьиэҕитигэр наар ил-эйэ баар буоллун! Дом! Дом! Дом!
