Охлопкова Мария Реворьевна,
учитель начальных классов
МОБУ «СОШ №12» г. Якутск,
Республика Саха (Якутия)
T19912101@yandex.ru
БЫРАЙЫАК ПААСПАРА
|
Бырайыак аата
|
Норуот тылынан уус-уран айымньытын көмөтүнэн оҕо төрөөбүт тылынан ситимнээн саҥарар саҥатын сайыннарыы
|
|
Бырайыак ааптара
|
Охлопкова Мария Реворьевна, алын сүһүөх кылаас учуутала
|
|
Оскуола аата
|
12№ орто оскуола
|
|
Аадырыс
|
Дьокуускай куорат
|
|
Бырайыак кɵрүҥэ
|
билэр-кɵрɵр, айар
|
|
Кыттааччы ахсаана
|
коллективнай
|
|
Бырайыак уhуна
|
4 сыл
|
|
Бырайыак кыттааччылара
|
1 кылаас үɵрэнээччилэрэ
|
|
Бырайыак сыала
|
Норуот тылынан уус-уран айымньытын көмөтүнэн оҕоҕо төрөөбүт ийэ тыл кэрэтин, баайын билиһиннэрии, ситимнээн саҥарар саҥатын сайыннарыы.
|
|
Соруктара
|
1.Оҕо ситимнээх тылын сайыннаран, бэйэтин
санаатын сааһылаан этэригэр эйгэни тэрийии;
2. Норуот тылынан уус-уран айымньытын умсугутар улуу күүhүгэр о5ону угуйуу уонна уhуйуу.
3. Саха тыла бар5а баайын билиhиннэрии;
4. Оҕо айымньылаахтык толкуйдуур, саҥарар, айар дьоҕура сайдыытын көҕүлээhин;
5. О5о бэйэтин норуотун ытыктыыр, таптыыр, кининэн киэн туттарын ситиhии;
6. Тыл – өс өттүнэн культуралаах, дьоҥҥо – сэргэҕэ сиэрдээх сыһыаннаах, майгылаах буола улаатарыгар олук ууруу.
|
|
Бырайыак ыытыллар бириэмэтэ
|
2022-2026 сс.
|
Быhаарыы сурук
7-10 саас – оҕо барыны бары сэҥээрэр, түргэнник ылынар кэмэ, онон бу кэми куоттарбакка төрөөбүт ийэ тылын-өһүн, сүөгэйин-сүмэтин оҕоҕо иҥэриэхтээхпит.
Оҕо төрөөбүт ийэ тылынан көҥүл саҥаран, бэйэтин саастыылахтарын уонна дьон-сэргэ иннигэр толлубакка-симиттибэккэ санаатын сааһылаан этэ үөрэниэхтээх, оччоҕо кини ситимнээх, ылыннарыылаах саҥата, бодоруһар сатабыла сайдар, билиигэ-көрүүгэ тардыһыыта уһуктар, дьоҥҥо-сэргэҕэ сиэрдээхтик сыһыаннаһарга иитиллэр.
О5о бэйэтин санаатын сааhылаан этэригэр үɵрэтии – уустук уонна мындыр улэ.
Бастатан туран, төрөөбүт ийэ тылынан ситимнээхтик саҥарыы сайдыыта - ситиhиилээх буолуу биир тɵрүтэ буолар. Ийэ тыл сайдар усулуобуйатын тэрийии – учуутал сүрүн соруга буолар.
Бу манна ордук суолтаны фольклор ылар. Хомо5ой тыл, үтүɵ үгэс, мындыр ѳй, сиэр-туом барыта норуот тылынан уус-уран айымньытыгар түмүллэр.
Билиҥҥи кэмнэ саха о5олоро ийэ тылларын билбэккэ улаатан, бэйэлэрин сахалыы ɵйдɵрун-санааларын, быhыыларын-майгыларын улам сүтэрэн иhэллэр. Норуот уус-уран айымньытыгар улахан суолтаны уурбаттар. Yксүн нууччалыы саҥараллар, телефонунан, телевизорынан нууччалыы биэриини кɵрɵллɵр. Нууччалыы сахалыы буккуйан саҥараллар. Ааспыт олохпут, улуу олонхоhуттарбыт, ɵбүгэлэрбит үгэстэрэ, сиэри-туому тутуhуу уостан, сүтэн эрэр. Ону саҥалыы тыын киллэрэн үйэтитии бу дьарык иhинэн ыытыллар.
Норуоппут уус-уран айымньытын сүрүн кɵрүҥнэрин – остуоруйаны, таабырыны, ɵс хоhоону, чабырҕаҕы, олоҥхону үɵрэтэн, дьарыктанан сайдыах тустаахпыт. Кэлэр кɵлүɵнэ ыччаты умсугутар, сэргэхситэр гына үлэ ыытыллыахтаах.
Дьэ онон норуот тылынан уус-уран айымньытын бар5а баай тыыныгар, умсугутар улуу күүhүгэр о5ону кыра эрдэ5иттэн угуйуу, уhуйуу, абылааhын бу дьарык сүрүн сыала буолар.
Норуот айбыт айымньыта норуот ɵркɵн ɵйүн, сиэрин-майгытын күндү кылаата. Норуот былыр-былыргыттан уус-уран тылынан бэйэтин оло5ун, учугэйгэ, кэрэ5э тардыhыытын, туохха сугуруйэрин, туохтан сиргэнэрин, бэйэтин чулуу дьоннорун эбэтэр сиэрэ суох быhыылаах дьон туhунан айан, уос номо5о оҥорон кэпсиир.
Саха фольклора – киhи-аймах үйэ-саас тухары баҕарбыт баҕата, кэлэр кэми кэрэhэлиир ыра санаата буолар. Саха норуота баай, бэргэн тыл кɵмɵтүнэн норуот тылынан уус-уран айымньылары айбыт.
Оҕо төрөөбүт ийэ тылынан көҥүл саҥаран, бэйэтин саастыылахтарын уонна дьон – сэргэ иннигэр толлубакка – симиттибэккэ санаатын сааһы-лаан этэ үөрэниэхтээх, оччоҕо кини ситимнээх, ылыннарыылаах саҥата, бодоруһар сатабыла сайдар, билиигэ – көрүүгэ тардыһыыта уһуктар, дьоҥ-ҥо – сэргэҕэ сиэрдээхтик сыһыаннаһарга иитиллэр.
Бырайыак тоҕоостооҕо
Төрөөбүт ийэ тылын умнубут, төрүт культуратын сүтэрбит омук кута – сүрэ кэхтэр, сиэрэ – майгыта уларыйар.
«Ийэ тыл диэн оҕо төрүт өйүн, туох баар дьоҕурун, удьуор тыынын ары-йар күлүүс буолар» - диэн этэр норуот педагогикатынан утумнаахтык дьа-рыктанар учуонай Галина Семеновна Попова – Санаайа. Күлүүһэ суох хатыылаах ааны кыайан аспаккын, онон ийэ тылын билбэт оҕо майгыта, өйө, дууһата эмиэ хатыылаах аан курдук, онно ким да сатаан киирбэт.
Саха оҕото кыра эрдэҕиттэн төрөөбүт буоруттан силис тардан, норуотун тылын барҕа баайын, өбүгэтин үтүө үгэһин этигэр иҥэринэн, амарах сүрэҕин, мындыр өйүн, уран тарбаҕын утумнаан, сахалыы куттаах – сүрдээх дьоһуннаах киһи буола улаатара билиҥҥи кэм ирдэбилэ буолла. Омук быһыытынан төрөөбүт ийэ тылбытыгар интэриэс үрдээтэ. Билиҥҥи төрөп-пүттэр оҕолоро лоп – бааччы ситимнээн, бэйэлэрин санааларын сааһылаан саҥарар буолалларыгар баҕалара улахан, ол гынан баран оҕо саҥарар саҥата күн – түүн мөлтөөн иһэрэ киһини долгутар. Оскуолаҕа киириэн инни-нээҕи саас – оҕо барыны бары сэҥээрэр, түргэнник ылынар кэмэ, онон бу кэми куоттарбакка төрөөбүт ийэ тылын – өһүн, сүөгэйин – сүмэтин оҕоҕо иҥэриэхтээхпит.
Сабаҕалааһын: Бу үлэ олоххо киирдэҕинэ, биһиги тугу ситиһэбитий?
-
Фольклор туhунан ɵйдɵбүлү ылар, баай уус – уран тылын ɵйдүү –истэ үɵрэнэр;
-
Оҕо бэйэтин санаатын сааһылаан этэр, тыл хомоҕойун, кэрэтин сааһыгар дьүөрэлээн туттар буолуохтаах.
-
Айар дьо5ура, толкуйдуур, ɵйгɵ тутар дьо5ура сайдар.
-
Тулалыыр эйгэҕэ сиэрдээх сыһыаннаах, үтүө майгылаах буола улаатар.
-
Төрөөбүт төрүт тылыгар ытыктабылы кыра сааһыттан иҥэринэн, саха буоларыттан киэн тутта улаатыахтаах.
Бырайыак туһулуута: Оҕо ситимнээн саҥарар саҥатын сайыннарар норуот тылынан уус-уран айымньыларын үөрэтии, чинчийии.
Бырайыак үөрэтэр предметэ: Норуот тылынан уус-уран айымньытын көмөтүнэн оҕо ситимнээн саҥарар саҥатын сайдыыта.
Учуутал соруктара:
-
Ситимнээн саҥарар саҥаны сайыннарарга сыһыаннаах анал программалары, методическай литератураны ааҕыы, үөрэтии, ырытыы;
-
Ситимнээх саҥаны сайыннарарга аналлаах айымньылары көрдөөһүн, талыы, ырытыы;
-
Тɵрɵɵбүт тыл умсулҕаныгар тиэрдэр ньымалары толкуйдаан улэ5э туhаныы;
-
Хас биирдии оҕо ситимнээн саҥарар саҥатын кэтээн көрүү, мониторинг ыытыы, хас биирдии оҕоҕо сайдыы лииһин (маршрут) оҥоруу;
Бырайыак сонун өрүтэ: Оҕо уонна учуутал, оҕо уонна төрөппүт бииргэ куолаан үлэлээhиннэрэ.
Бырайыак ыытыллар сирэ: …………… улууһа, …………… нэһилиэгэ,
………………………..оскуолата
Стимнээх саҥаны сайыннарыы түмүгэ
Ытык өйдөбүллэри иҥэрии түмүгэ
Төрөөбүт тылы билэр наадалаа5ын өйдүүр.
О5о тереебут тылын билэр.
Норуот тылынан уус-уран айымньытын билэргэ кыЬаллар.
О5о бэйэтин норуотун ытыктыыр, таптыыр, кининэн киэн туттар.
Бэйэни салайынар-дьаһанар сатабыл.
Төрөөбүт тылын барҕа баайын сыаналыыр, кэрэхсиир.
Тыл кэрэтигэр умсугуйар, этигэн тыл күүһүн, кыаҕын толору туһанарга, тылын-өһүн бэйэтэ сатаан чочуйан, тупсаран, санаатын сиһилии этэргэ, кэпсииргэ дьулуһар.
Билэр-көрөр сатабыл.
Үлэ түмүгүн дьон интэриэһин, болҕомтотун тардар курдук сахалыы кэпсиир.
Саныыр санаатын сааһылаан, дьоҥҥо өйдөнүмтүөтүк, тиийимтиэтик этэр,
Остуоруйаны салгыы айарга холонор
Сахалыы чуолкайдык санарар, иннибэт-толлубат, кыбыстыбат
Бодоруһар сатабыл
Саастыылаахтарын, улахан дьону кытта айымньылаах алтыһыы туругар кэбэҕэстик киирэр
Кэпсэтэр киһитин убаастыыр, сэҥээрэр, санаатын болҕойон истэр, ылынар.
Бэйэ көрбүтүн, истибитин, айбытын сиһилии сэһэргиир.
Бырайыак олоххо киириитин тутула (механизма)
|
Түhүмэхтэрэ
|
Ыытыллар үлэ көрүҥэ
|
Ким толороро, кыттара
|
|
l. Бэлэмнэнии түhүмэҕэ
|
1. Сыал, сорук туруоруу.
2. Анал программалары, методическай литератураны үөрэтии, ырытыы.
3. Ситимнээх саҥаны сайыннарарга аналлаах айымньылары көрдөөһүн, ырытыы, талыы.
4. Хас биирдии оҕо ситимнээн саҥарар саҥатын кэтээн көрүү, диагностика, мониторины саҕалааһын
5. Хас биирдии оҕоҕо сайдыы лииһин (маршрут) оҥоруу.
6. «Оҕо төрөөбүт тылынан ситимнээх саҥатын сайыннарыыга төрөппүт оруола» төрөппүттэргэ конференция тэрийии, диагностиканы иһитиннэрии.
7. Конференция сүнньүнэн төрөппүттэргэ сүбэлэри биэрии.
8.Норуот тылынан уус-уран айымньыларын: оҕоҕо сɵптɵɵх олоҥхолоох, остуоруйалаах, таабырыннаах, ɵс хоhоонноох, чабырҕахтаах кинигэлэри булуу, кылааска библиотека тэрийии
|
- Учуутал, музыка, уруhуй учууталлара, психолог
-Төрөппүттэр.
-Бырайыак кыттыылаахтара.
|
|
ll. Олоххо киллэрии түhүмэҕэ
|
1. Анал программанан, былаанынан бырайыагы тиһигин быспакка үлэлэтии.
2. Хас сыл аайы оҕо сайдыытынан мониторинг ыытыы.
3. Мониторинг түмүгүнэн үлэ былааны-гар уларытыылары (коррекция) киллэрии.
|
- Учуутал, төрөппүттэр.
- Бырайыак кыттыылаахтара.
|
|
lll. Түмүктүүр түhүмэх
|
1. Бырайыак үлэтин түмүгүнэн тэрээһин үлэлэр.
2. Бырайыак салгыы сайдар кэскилин дьүүллэһии, ырытыы (рефлексия), салгыы быланнааһын.
3. Атын биридимиэт учууталларын кытта бииргэ үлэлээһин.
|
- Учуутал, музыка, уруhуй учууталлара, психолог
-Төрөппүттэр.
-Бырайыак кыттыылаахтара.
|
Бырайыак сүрүн ис хоһооно
Норуот тылынан уус-уран айымньытын көмөтүнэн оҕо төрөөбүт тылынан ситимнээх саҥарар саҥатын сайыннарыыга эйгэ (оҕо, төрөппүт, учуутал) барыта кыттыһарынан уратылаах. Чопчу сыал – сорук туруоруллан, хас биирдии оҕо уратытын учуоттаан үлэ ыытыллар. Оҕо барыта саҥарарын, бэйэтин санаатын этэрин ситиһэр табыгастаах буолуоҕа.
Учуутал оҕо төһө ылынарыттан көрөн ситимнээх саҥаны сайыннарыы сорудахтарын ис хоһоонун уустугурдан-судургутан биэриэн сөп.
Саха оҕото кыра эрдэҕиттэн төрөөбүт буоруттан силис тардан, норуотун тылын барҕа баайын, өбүгэтин үтүө үгэһин этигэр иҥэринэн, амарах сүрэҕин, мындыр өйүн, уран тарбаҕын утумнаан, сахалыы куттаах-сүрдээх дьоһуннаах киһи буола улаатара билиҥҥи кэм ирдэбилэ буолла. Омук быһыытынан төрөөбүт ийэ тылбытыгар интэриэс үрдээтэ.
Саха фольклора тун былыргыттан киьи киьи ейе-санаата сайдыытын тустуургэ, дьо5урун уьугуннарыыга, айылгытын байытыыга сурун суолталаах .Уос номо5ун керуннэрэ: олонхо, ырыа, тойук, сэьэн, остуоруйа, туьулгэ ырыата, ес хоьоонноро, чабыр5ахтар, таабырыннар уо.д.а баай ис хоьоонноох буоланнар иитэр-уерэтэр куустэрэ улахан.
Дьэ онон саха фольклорун бар5а баай тыыныгар, умсугутар улуу кууьугэр о5ону кыра эрдэ5иттэн угуйуу, уьуйуу, абылааьын бу дьарык сурун сыала буолар. Атын омук бэйэтин норуотун ырыатын, тойугун билбэт киьини туора керере саарба5а суох. Онтон биhиги саха омуга атын омуктартан олох ураты кѳрүннэри баьылыыбыт.
КуруЬуокка саха тылынан уус-уран айымньытын бары кɵрүҥнэрэ киирэллэр:
• чабыр5ах,
• норуот ырыата,
• олоҥхо
• остуоруйа
• тойук
• таабырын
• оhуокай
Оҕо билбитин – көрбүтүн чиҥэтэр сыалтан ый аайы тэрийиэххэ сɵп:
-
хоһоон, чабырҕах ааҕыыларыгар күрэхтэр;
-
сахалыы остуоруйанан инсценировкалар;
-
кинигэ быыстапкалара;
-
чабыр5а5ы бɵлɵҕүнэн толоруу;
-
оhуокай этэргэ холонуу;
-
таабырыннары, ɵс хоhооннорун тиэмэлэринэн наардааhын;
-
таабырыннары таайыы, айыы;
-
театр алыптаах эйгэтэ «Олоҥхоттон быһа тардыыны туруоруу».
Сыл бүтүүтэ литературнай оонньуу «Норуот тылынан уус-уран айымньылара» ыытыллыан сөп.
Маны барытын уонна бодоруһуу араас түгэннэрин оҕо бэйэтин уонна саастыылахтарын сыаналыырыгар видеоҕа устан, хаартыскаҕа түһэрэн көрдөрүү, иһитиннэрии, ыытыллыбыт тэрээһиннэр тутатына ырытыллан иһэллэрэ туруоруллубут сыалы ситиһэргэ көдьүүстээх буолуоҕа.
Төрөппүтү кытта үлэ
Бу бырайыак сүрүн бириинсибэ: оҕо айылгытын, кини кыаҕын уонна төрөппүт баҕатын тутуһуу буоларынан, бырайыак саҕаланыаҕыттан бүтүөр диэри төрөппүтү кытта ыкса сибээстээх үлэ тиһигин быспакка барыахтаах.
О5о саамай чугас, эрэнэр дьонноро- тɵрɵппүттэрэ буолаллар. Киhини тɵрɵппүттэрин таптала оло5ун тухары арыаллыыр. Ийэ, а5а о5отун кытары кыра сааhыттан ɵйдɵhɵр, о5отун ɵйүүр, бириэмэтигэр субэлиир-кɵмɵлɵhɵр, ыйан –кэрдэн биэрэр буолла5ына, о5о олоххо эрэллээх, ситиhиилээх буола улаатар. О5о тɵрɵппүтун хара5ынан кɵрɵн, кулгаа5ынан истэн, тугу гынарын утуктэн үɵрэнэ улаатар.
Билиҥҥи төрөппүттэр оҕолоро лоп-бааччы ситимнээн, бэйэлэрин санааларын сааһылаан саҥарар буолалларыгар баҕалара улахан, ол гынан баран оҕо саҥарар саҥата күн-түүн мөлтөөн иһэрэ киһини долгутар.
Онон, о5ону иитэр-үɵрэтэр үлэ5э тɵрɵппүтү кытыннарыыны биир саамай наадалаах хайысханан аа5абыт. О5о, тɵрɵппүтү уонна учуутал биир санаанан биир тиhиккэ киирдэ5инэ, о5о уйул5ата, иитиллиитэ, сайдыытын таhыма үтүɵ түмүктэрдээх буолар.
Ол курдук, бырайыак бэлэмнэнии үлэтигэр «Оҕо төрөөбүт тылынан ситимнээх саҥатын сайыннарыыга төрөппүт оруола» - диэн тиэмэ5э төрөппүттэргэ конференция ыытыллар. Конференция кэмигэр диагностика түмүгүн иһитиннэриини киллэрэн, ол түмүгүнэн оҕо бэйэтин сааһыгар ситимнээх саҥатын сайдыытын туһунан кэпсэтии барар. Ситимнээх саҥаны сайыннарыыга аналлаах норуот айымньыларын көрүҥнэрин билиһиннэрии ыытыллар. Конференция түмүгүнэн төрөппүтү кытта үлэҕэ былаан ылыныллар.
Норуот тылынан уус-уран айымньы нɵҥүɵ сахалыы саҥаны сайыннарыыга оҕо тɵрɵппүтү кытта кыра кинигэ оҥороллор; уруhуй курэхтэригэр, тɵрɵппүтү кытта инсценировка5а кытталлар.
Бырайыак сүнньүнэн улэ көрүҥнэрэ
|
№
|
Дьарык тиэмэтэ
|
Үѳрэнээччи улэтин сүрүн көрүӊнэрэ
|
|
1
|
Киирии дьарык
Норуот тылынан уус-уран айымньыта
|
Дьарык сыалын-соругун кытта билсиhэр. Норуот тылынан уус-уран айымньытын кɵрүҥнэрин ааттыыр
|
|
2
|
Остуоруйа дойдута
Остуоруйа арааhа: остуоруйа арааһа: алыптаах-дьиктилээх, хамсыыр-харамай, олох-дьаһах туһунан
|
Остуоруйа сүрүн санаатын этэр. Алыптаах-дьиктилээх, хамсыыр-харамай, олох-дьаһах туһунан остуоруйа диэн араарар.
|
|
3
|
Алыптаах дьиктилээх саха остуоруйата.
|
Айымньы дьоруойун араас быһыытын-майгытын сиэр-майгы өттүнэн ырытар, сыаналыыр
|
|
4
|
Алыптаах дьиктилээх саха остуоруйата.
|
Оруолунан аа5арга эрчийии. Сурун герой тас дьуЬунун, майгытын-сигилитин кердерер тыллары тиэкистэн буларга уерэнэр.
|
|
5
|
Хамсыыр-харамай туhунан остуоруйа
|
Остуоруйалары тэҥнээн майгыннаhар, уратылаhар ɵрүттэрин булар
|
|
6
|
Хамсыыр-харамай туhунан остуоруйа
|
Остуоруйаны болҕойон ааҕар. Ыйытыыларга хоруйдуур.
|
|
7
|
Олох-дьаhах остуоруйата
|
Остуоруйаны чаастарга уллэрэн ис хоЬоонун кэпсииргэ эрчийии
|
|
8
|
Олох-дьаhах остуоруйата
|
Остуоруйаны доргуччу ааҕар, ырытар. Остуоруйаны уус-уран суруйааччы тылынан кэпсииргэ холонор.
|
|
8
|
Кинигэ быыстапката «Саха остуоруйалара»
|
Кинигэ быыстапкатын аатын уонна тиэмэтин быhаарар.
Кинигэлэри тиэмэлэринэн бɵлɵхтүүр.
|
|
9
|
Театр алыптаах эйгэтэ
«Остуоруйаны инсценировкалаан кɵрдɵрүү»
|
Айымньыны инсценировкалыыр. Бɵлɵҕүнэн үлэҕэ кыттар.
|
|
10
|
Номохтор, үhүйээннэр.
Сахаларга биллиилээх дьон туhунан үhүйээн
|
Текстэн билбэт тылын булан ыйытар, автор уус тылын, бэргэн этиитин ѳйүгэр хатыыр дьо5уру сайыннарыы; былааны тутуһан доргуччу аа5ыы.
|
|
11
|
Сахаларга кэрэ дьон
туhунан үhүйээн
|
Айымньыны искэ аа5ан баран ыйытыыга эппиэттиир, айымньыны кинигэ тылынан кэпсээһин
|
|
12
|
Сахаларга муударай дьон туhунан үhүйээн
|
Номох ис хоЬоонунан ыйытыы толкуйдааЬын уонна эппиэттээЬин
СэЬэни былааны тутуЬан доргуччу аа5арга эрчиллэр.
Себулээбит кэрчиги сиЬилии кэпсиир
|
|
13
|
Чабыр5ах.
|
Чабыр5ах – норуот тылынан уус-уран айымньытын биир ураты керуцун билэр.
Чабыр5а5ы доргуччу септеех тургэнинэн аа5арга эрчиллэр.
|
|
14
|
Чабыр5ах.
|
Чабыр5ах тылын-еЬун уратыларын быЬаарар
|
|
15
|
Чабыр5ах.
|
Чабыр5ах ис хоЬоонун бэйэ тылынан кэпсиир.
|
|
16
|
Театр алыптаах эйгэтэ
Чабыр5а5ы бɵлɵҕүнэн толоруу
|
Санарыы култууратын тутуhар.
|
|
17
|
Норуот ырыата.
|
Ɵйтен аа5ыы уеруйэ5ин салгыы сайыннарар.
Норуот ырыаларын тэцнээн керер
|
|
18
|
Норуот ырыата.
|
Норуот ырыаларын билэр.
О5о ейге хатыыр уеруйэ5ин сайыннарар
|
|
19
|
Оhуокай
|
ОЬуокай этиитин, норуот ырыатын уратыларын билэр.
ОЬуокай тылын уерэтэр. О5о ейге хатыыр уеруйэ5ин сайыннарар
|
|
20
|
Оhуокай этэргэ холонуу
|
Оьуокай этэргэ холонор.
|
|
21
|
Таабырынна таайсыах
|
ТаабырыЬыннаЬарга уерэнэр
|
|
22
|
Таабырыннар араастара
|
Таабырыннары тиэмэлэринэн наардыыр
Таабырын айар..
|
|
23
|
Ɵс хоЬоонноро.
|
Ɵс хоЬооннорун ырытыыга кыттар.
Ɵс хоЬооннорун быЬаарар
|
|
24
|
Ɵс хоЬооннорун тиэмэлэринэн наардааhын
|
Ɵс хоЬооннорун тиэмэлэринэн наардыыр.
|
|
25
|
Кинигэ быыстапката
«Норуот тылынан уус-уран айымньыта»
|
Кинигэ быыстапкатын аатын уонна тиэмэтин быhаарар.
Тиэмэнэн каталогтан наадалаах остуоруйатын булар.
|
|
26
|
Театр алыптаах эйгэтэ
«Үгэ инсценировката»
|
Үгэ инсценировкатыгар кыттар, оруолу үллэрэр. Үгэттэн быһа тардыыны үгэ тиэкиһигэр булар.
|
|
27
|
Олоҥхо.
|
Олоҥхо ааҕыллар уратытын өйдүүр. Салаа сүрүн өйдөбүллэрин өйдүүр. Олоҥхо дьоруойдарын араарар.
|
|
28
|
Олоҥхо5о 3 дойду ойууланыыта
|
Олоцхоттон талан аа5ыы уеруйэ5ин салгыы сайыннарар
|
|
29
|
Олоҥхо геройдара.
|
Олоцхоттон талан ылбыт кэрчиги бэйэ тылынан кэпсииргэ эрчиллии
|
|
30
|
Олоҥхо бухатыыра
|
Олоҥхо ааҕыллар уратытын тутуһан таска уонна искэ ааҕар.
Худуоhунньук уруhуйун олоҥхо тылынан кэпсиир.
|
|
31
|
Олоҥхо ис хоhооно
|
Олоҥхо дьоруойдарын характеристикалыыр: майгыларын хаачыстыбатын ааттыыр. Олоҥхо тылын туhанан орто дойду сирин –уотун ойуулаан кэпсиир.
|
|
32
|
Кинигэ быыстапката
«Олоҥхо дьоруойдара»
|
Олоҥхо сүрүн санаатын, норуот тылынан уус-уран айымньытын саамай бөдөҥ айымньыта буоларын быһаарар
|
|
33
|
Театр алыптаах эйгэтэ
«Олоҥхоттон быһа тардыыны туруоруу»
|
Олоҥхоттон быһа тардыыны туруорууга кыттар
|
|
34
|
Литературнай оонньуу «Норуот тылынан уус-уран айымньылара»
|
Сыл устата аахпыт айымньыларын, кинилэр автордарын хатылааьын
Таабырыны, ес хоhоону, остуоруйаны, ес хоЬоонун, олоҥхону арааран билэр, сурун уратыларын ейдуур
|
Төрөөбүт төрүт тылынан ситимнээх саҥа төрүттэригэр үөрэммит оҕо бэйэтин сааһыгар сөптөөх билиилэрэ, сатабыллара. (диагностика)
Үрдүк таһым. Кыбыстыбакка, толлубакка оҕолор уонна улахан дьон ин-нилэригэр саҥарар – иҥэрэр кыахтаах.
Сирэйэ – хараҕа, туттара – хаптара кэпсииригэр, хоһоон, үгэ ааҕарыгар көмөлөһөр. Саҥара туран дьон хараҕын таба көрөр, кинилэр ис турукта-рын таба таайар. Куолаһын, саҥатын тэтимин араастаан уларыта, иэйиитин тиэрдэ сатыыр. Төрөөбүт тылын кэрэтин, баайын этинэн – хаанынан ылы-нара, өйдүүрэ, тутта сатыыра көстөр.
Саастыылаахтарын уонна улахан дьону кытта сайаҕас, элэккэй сыһыан-наах, тулуйан истэр буолуохтаах.
Орто таһым. Атын дьон кэллэхтэринэ кыбыстара – куттанара көстөр. Си-рэйин – хараҕын туттуута, тас көрүҥэ этэр тылын ис хоһоонугар сөп түбэс- пэт буолуон сөп. Харахтара дьону үрдүлэринэн эбэтэр туора көрөллөр. Куолаһын уонна саҥатын тэтимин уларытыыны ситэри туттубат. Атын киһи ис туругун билэ сатыыр. Тылын сайыннарыан, ылыннарыылаахтык саҥа-рыан баҕалаах. Бодоруһуу түгэниттэн көрөн кэпсэтэр киһитигэр сөпкө сыһыаннаһар. Ардыгар тулуйан истибэт, сэргээбэт.
Намыһах таһым. Дьон иннигэр саҥарарыттан толлор. Хоһоон аахтаҕына истээччилэрин диэки көрбөт. Атын киһи ис туругун билэ сатаабат. Кэпсээтэ-ҕинэ ис туругун сирэйигэр – хараҕар биллэрбэт. Туттар тылын баайа кэмчи. Болҕомтото ситэ сайдыбатах.
Бырайыак бэлэмнэнии этабыгар ороскуоттанар үбүн сметата
|
№
|
Атыылаһар, туттуллар матырыйаал.
|
Ахсаана
|
Сыаната
|
Суумата
|
|
1.
|
Методическай литература
|
10
|
200
|
2000
|
|
2.
|
Семинардарга, НПК – га, пед. ааҕыыларга кыттыы, барыы – кэлии айанын ороскуота, ГСМ.
|
–
|
–
|
2000
|
|
3.
|
Ыытыллар курэхтэр ороскуоттара (Хай5ал Бичик, бириистэр)
|
–
|
–
|
2000
|
|
4.
|
Инсценировка5а туттуллар матырыйааллары, атрибуттары атыылаһыы.
|
–
|
–
|
3000
|
|
5.
|
Канцелярскай табаардар (докумуону бэчээттииргэ, принтер кырааската, картридж, А – 4, А – 3, А – 2 о.д.а.)
|
–
|
–
|
2600
|
|
|
|
|
|
11.600
|
Бырайыак салгыы сайдар кэскилэ
«Норуот тылынан уус-уран айымньытын көмөтүнэн оҕо төрөөбүт тылынан ситимнээн саҥарар саҥатын сайыннарыы» бырайыагын чэрчитинэн анал программа оҥорон, куорат оскуолаларыгар, улуустарга тарҕатан араас өрүттээх үлэни тэрийиэххэ сөп.
Түмүк ситиһиилэр
-
Сахалыы саҥаны сайыннардахха, о5о билиитэ-кɵрүүтэ, интэриэhэ кэҥиир, дьулуура урдуур.
-
Уус-уран тыла–ɵhɵ чочуллан, сааhыланан, ситимнээхтик саҥарар буолар.
-
Дьон болҕомтотун тардар курдук саҥара-иҥэрэ үөрэнэр, кыбыстыбат буола үөрэнэр.
-
Айымньылаахтык толкуйдуур буолар.
-
Интэриэс үɵскээн, сыал –сорук туруорунан үлэлии үɵрэнэр.
-
Олоххо актыыбынай кɵрүүлээх, кɵхтɵɵх буола улаатар.
-
Сиэрдээх майгыга иитиллэр.
Ийэ тылын кэрэхсиир, норуотун үтүɵ үгэстэрин билэргэ талаhар о5о сайа5ас ɵйдɵɵх-санаалаах буола улаатар.
Хас биирдии норуот бэйэтин тɵрɵɵбүт тылын, тɵрүт культуратын илдьэ сылдьан, үѳрэтэн, сайыннаран, сүтэрбэккэ кɵлүɵнэттэн кɵлүɵнэҕэ тиэрдэн иhиэхтээх. Бу ɵбүгэлэрбититтэн хаалбыт киэн туттуубут, уратыбыт буолар
Туhаныллар литература
-
Емельянов Н.В. Саха ɵhүн хоhоонноро. Дьокуускай, Бичик, 2017.
-
Моисеева Д.Е. Норуот тылынан уус-уран айымньыта о5ону иитиигэ оруола. – Народное образование Якутии. – 3/98.
-
Петрова Т.И. Сахам тыла барахсан. — Дьокуускай: Бичик, 2006
-
Семенова У.А. Саха таабырыннара. Дьокуускай, Бичик, 2017
-
Скрябина А.Д. Чабыр5а5ы уерэтии ньымалара. — Дьокуускай: «Ситим» УИФ, 1994.
-
Саха таабырыннара, Ɵс хоЬоонноро, чабыр5ахтара. – Якутск: Бичик, 2006.
-
Саха остуоруйалара Дьокуускай, Бичик, 2017.
-
Саха фольклора. Дьокуускай, 1993
-
Филиппова Н.И, Чехордуна Е.П ,Флегонтова У.М .Олонхо: ебугэ уерэ5э уонна билинни кэм..Дьокуускай «Офсет» 2006.
-
Филиппова Н.И. Олонхону оскуола5а уерэтии. Дьокуускай Кинигэ издательствота 1981.
-
Чаабы-чыыбы чабыр5ахтар. – Дьокуускай, 1992.
-
Чехордуна Е.П. Мин дойдум – олонхо дойдута. - Дьокуускай: «Бичик», 2006
-
Чехордуна Е.П., Иванова Е.П. Олонхо эйгэтэ - Дьокуускай: «Бичик», 2005
