Охлопкова Мария Реворьевна
Андреева Августа Афанасьевна
Петухова Ирина Валерьяновна
Дьокуускай куорат
12-дээх орто оскуолатын
алын сүһүөҕүн учууталлара
Саха норуотун тылынан уус-уран айымньытын саамай бөдөҥ көрүҥэ аан дойдуга биллибит олоҥхо буолар. Олоҥхо тыла төрөөбүт ийэ тылга тапталга, сүгүрүйэргэ, кини өлбөт мэҥэ уутун курдук киһиэхэ күүстээх дьайыыны оҥорор кыаҕын арыйыыга тиэрдэр.
Оҕону олоҥхоҕо уһуйуу биир быһаарыылаах хайысха олоҥхо ис хоһоонун ырытыы, анаарыы, арыйыы буолар.
Үлэбит аата “Оскуола алын сүһүөҕэр олонхону үөрэтии ньымата”. Мантан сирдэтэн эттэххэ, сүрүн проблема бу ньыма көмөтүнэн оҕо уус-уран айымньыны ырытар дьоҕура сайдарыгар олук ууруу.
Үлэбит сыала: 1. Оҕо чинчийэр, сыаналыыр, түмэр уонна айар дьоҕурун сайыннарыы;
2. Оҕо өйдүүр дьоҕурун сайыннаран, истибитин иҥэринэр, өйүгэр тутар үөрүйэҕи сайыннарыы;
3. Олоҥхону ааҕыыга интэриэһи үөскэтии;
4. Айымньы иитэр суолтатын туһаныы;
5. Оҕо “параллельнай” толкуйун сайыннарыы (Параллельное мышление подразумевает, что идеи просто выкладываются бок о бок. Никаких столкновений, никаких споров, никаких изначальных суждений типа правда/ложь. Вместо всего этого искреннее исследование, из которого впоследствии будут строиться выводы и решения).
Эдвард де Боно бу ньымата параллельнай толкуйдааһын ньымата атын-атын көрүүлээх ситимнэспэккэ, харсыспакка биир түмүккэ кэлэллэрин ситиһэр.
“Алта сэлээппэ” ньымата параллельнай толкуйдааһыны сайыннарар уонна оонньуу быһыытынан үөрэтиигэ туттуллар. Бу оҕо тус толкуйа араас хайысханан сайдыытыгар көмөлөһөр, сорудаҕы араас өттүттэн көрөн, эбэн-ситэрэн, уопсай түмүккэ бэйэтэ тиийэрин ситиһэр. Оҕо оонньуу көмөтүнэн көрүллэр ыарахаттартан түргэнник тахсар. Ханнык да таҥас сэлээппэ курдук түргэнник уһуллубат, кэтиллибэт. Оҕо толкуйдааһын араас түһүмэҕэр сөп түбэһиннэрэн сэлээппэтин уларытар. Хайдах өҥнөөх сэлээппэни кэтэр да, ол сэлээппэ оруолугар киириэхтээх. Онон оонньуу устатыгар кини алта оруолу толоруохтаах. Сэлээппэни туһаныыга 4 сүрүн көрүҥ учуоттаныллар: кэтии, устуу, уларытыы уонна бэйэ сэлээппэтин ис хоһоонун – оруолун билии. Учуутал толкуйдааһын сайдыытын бэрээдэгин тутуһууну хонтуруоллуур.
Айымньыны ырытыыга араас элбэх ньыма баара биллэр, онтон мин Эдвард де Боно “Алта сэлээппэ” ньыматын сэҥээрэн туттабын. Олоҥхо оҕо ылынарыгар ыарахан жанр. Бу ньыма оҕо олоҥхону чэпчэкитик, умсугутуулаахтык ылынарыгар көмөлөһөр.
Үөрэтэр айымньыларбыт – биһиги биир дойдулаахпыт, суруйааччы, олоҥхоһут С.С.Васильев олоҥхолоро “Батастаан Баатыр”, “Мөҥүрүүр Бөҕө”. Бу олоҥхолор кылгастар, тыллара –өстөрө оҕоҕо тиийимтиэ, өйдөнүмтүө.
Олоҥхону ырытарбыт быһыытынан дьарык устата оҕолор олоҥхо бухатыырын бэргэһэтин кэтэллэр. Үөрэтиллэр айымньылары маннык бэрээдэгинэн ырытабыт:
“Толкуйдааһын алта бэргэһэтэ” ньыма
1. Кыһыл
Иэйии. Туох иэйии киирдэ?
2. Саһархай
Уратыта. Тугунан ордугуй, үчүгэйий/куһаҕаный?
3. Маҥан. Иһитиннэрии. Тугу биллибит? Холобурдарынан дакаастааһын
4. Хара
Сэрэхэдийии. Бу кырдьык дуо? Холобурдарынан дакаастааһын
5. Халлаан күөх
Толкуйу сааһылааһын. Түмүк оҥоруу
6. От күөх
Айар үлэ. Саҥаны айыы, саҥа идеяны этии.
-
Мин кини эбитим буоллар...
-
Мин онно баарым эбитэ буоллар...
-
Мин кинини маннык көрөбүн...
“Алта сэлээппэ” ньымата киһи толкуйун араас өттүттэн сайыннарар: иэйии,
сабаҕалааһын, сэрэйии, иһитиннэрии, айыы, тэҥнээһин, сэрэхэдийии, чинчийии, сыаналааһын, түмүү.
3 кылааска С.С.Васильев “Батастаан Баатыр” олоҥхотунан Батастаан Баатыр
уобараһын “Алта сэлээппэ” ньыматынан арыйыыны көрүөҕүҥ.
Айымньыны ааҕыы кэнниттэн ырытыы үөһэ бэриллэр бэрээдэгинэн ыытыллар.
Оҕолор кыһыл бэргэһэни кэтэн туох иэйии киирбитин этэллэр (соһуйуу, сөҕүү-махтайыы, үөрүү, долгуйуу, эрэнии, киэн туттуу уо.д.а.).
Ол кэнниттэн саһархай бэргэһэни кэтэн Батастаан Баатыры абааһы бухатыырын
кытта тэҥнээн көрөн уратытын этэллэр (тыла-өһө кими баҕарар умсугутар, кэрэҕэ сирдиир, айыы аймаҕын көмүскүүр, араҥаччылыыр санаалаах, аналлаах).
Маҥан бэргэһэни кэтэн Батастаан Баатыр уобараһыгар холобурдарынан уопсай
характеристика биэрэллэр, аһыныгас, үтүө санаалаах:
Айыы оҕотун Маҥан Хабдьылааны
Дьиэтигэр киллэрэн аһатан-сиэтэн
Имэрийэн-томоруйан, элбэх хоннорон
Урукку бэйэтигэр түһэрэн
Алаһа бараан дьиэтигэр алҕаан атаарда.
Күүстээх-уохтаах:
Тоҥ тимир кэлиһэтин
Тоҕута охсон, быһыта тыытан
Босхолоон кэбистэ.
Салгыы итинник сыыдам сырыытын, булугас өйүн, эппит тылын толорорун,
алҕаһын билинэрин, тулуурдааҕын, инникитин былаанныырын, хорсун сүрэхтээҕин, эрэллээх табаарыс буоларын, о.д.а. дакаастыыр строкалары булаллар.
Хара бэргэһэни кэтэн оҕолор инники этиллибиккэ олоҕуран Батастаан Баатыр дьиҥнээх киһи буолуон сөп дуо диэн толкуйга түһэллэр (бу омуннааһын, фантазия: биир киһиэхэ этиллибит хаачыстыба барыта баара, атын барамайга кубулуйуута, уокка уһаарыллан, суорунаҕа аалыллан тыыннаах хаалар).
От күөх өҥү кэтэн айар үлэни толороллор. Холобур, Батастаан Баатыр ис, тас мэтириэтин оҥорон ойуулааһын. Дьиэлэригэр хаһыат, ыйытынньык, оҥоһук, уруһуй уо.д.а. оҥороллор.
Халлаан күөх бэргэһэни кэтэн оҕолор үөһэ этиллибиккэ сөптөөх түмүк оҥороллор.
Оҕо маннык үлэ түмүгэр бэйэтин ситиһиититтэн, оруоллары кыайан толорбутунан киэн туттар.
Бу технологиянан утумнаахтык үлэлээтэххэ оҕолор туруоруллубут саҥа соруктары өссө дириҥэтэн өйдүүргэ уонна бэйэлэрин эппиэттэрин сөптөөхтүк сыаналыы үөрэнэллэр.
Үлэ маннык түмүктэри биэрэр:
-
олоҥхоҕо интэриэһи үөскэтэр;
-
олоҥхону жанр быһыытынан уратытын өйдүүргэ үөрэнэр;
-
олоҥхо тылын-өһүн өйдүү үөрэнэр;
-
айымньыны ырытар дьоҕура сайдар;
-
айар дьоҕура сайдар;
-
оҕо толкуйдуур дьоҕура сайдар;
-
айымньыны тобулан ааҕарга үөрэнэр;
-
олоҥхо норуот уус-уран айымньытын сыаналыырга, харыстыырга, киэн туттарга үөрэтэр.
Туттуллубут литература
-
Батастаан Баатыр. С.С.Васильев/Дьокуускай, 1995
-
Үйэлэри үрдүнэн үлдьү көтөн... .Ф.К.Слепцова С.Васильевка аналлаах методическай матырыйааллары хомуйан оҥоруута/Бороҕон, 2003
-
Биһиги Сэргэйбит: ыстатыйалар, ахтыылар/Дьокуускай: “Бичик”, 1997
-
Мин-олоҥхо оҕотобун: кыра кылаас оҕолоругар. Чехордуна
-
Анализ урока: типология, методики, диагностика/Л.В.Голубева, Т.А.Чегодаева.-Волгоград: Учитель,2008
-
Интернет-ресурсы
