Афанасьева Мария Семеновна,
Уус-Алдан улууһун
Өнөр орто оскуолатын
алын сүһүөҕүн учуутала
Тиэмэтэ: «Күн барыбытыгар тэҥҥэ тыгар».
Көрүҥэ: Кылаас чааһа
Туттуллар методтар: көрдөрүү, быһаарыы, кэпсэтии.
Сыала:
- хас биирдии киһи тус уратытын билии, өйдөтүү, бодоруһуу көдьүүстээх ньымаларын тэрийии;
Соруктара:
-
атын киһини истэр үөрүйэҕи үөскэтии;
-
үөрэнээччи компетентноһын үөскэтии, коммуникативнай сатабылын сайыннарыы, уопсай эйгэни кэҥэтии;
-
аан дойду араас омук дьонугар- сэргэтигэр интэриэһи, ытыктабылы үөскэтии;
Уһуна: 30 мүнүүтэ
Туттуллар тэрил: интерактивнай дуоска, дуоска, атрибуттар
Дьарык хаамыыта:
Учуутал: Биһиги Дойдубут — Россия. Россияҕа араас элбэх омуктар олороллор. Кинилэр бары төрүт үгэстээхтэр, ураты сиэрдээхтэр- туомнаахтар. Ол эрээри, төрөөбүт дойдубут барыбыт киэнэ биир. Онтон биһиги ханнык омук буолабыт?(оҕолор эппиэттэрэ)
-
Оҕолоор, билигин мин эһиэхэ хоһоон ааҕан иһитиннэриэм
Саха буолбут ааппытынан
Сарсыҥҥыны туойабыт,
Үүнүү тиэргэн аартыгынан
Өрүү үөһэ дьулуһабыт.
Араас омук убайдардыын
Доҕордуубут туругурдун!
Киирбэт күннээх үрдук сайдыы
Кэскиллэнэн кэҥии турдун!
Уруулуу – бырааттыы норуоттар
Биир ньыгыл кэккэнэн бииргэтик түмсэннэр
Эйэлээх олоҕу түстээннэр
Үүнэ, сайда, чэчирии тураллар.
Оттон биһиги дойдубут –
Тэҥ быраап, күн – көҥүл тирэҕэ,
Доҕордуу норуоттар холбоспут
Дьон аймах кэскилин биһигэ!
-
Учуутал: туох туһунан хоһоон аахтым? (оҕолор эппиэттэрэ)
Учуутал: -бүгүн биһиэхэ көннөрү дьарык буолбатах. Бүгүн биһиэхэ дьикти, ураты дьарык.
-
Эһиги иннигитигэр карточкалар сыталлар. (доҕордоһуу, кырдьыксыт буолуу, эйэ, үтүө санаа, сөбүлэһии, өстөһүү, үөхсүү, ымсыы, албыннааһын). Бэриллибит тыллары бөлөҕүнэн араарын уонна дуоскаҕа икки бөлөххө арааран сыһыарын.
-
Маладьыастар! Ханнык бөлөхтөргө араардыгыт? (үчүгэй, куһаҕан)
-
Саамай сөп, маладьыастар!
-
Биһиги дойдубут аан дойдуга соҕотох буолбатах, аан дойду үрдүнэн араас элбэх омук олорор. Ол курдук, ким эрэ хара тириилээх, ким эрэ кыара5ас харахтаах, ким эрэ сырдык, ким эрэ хара баттахтаах.
-
Эһиги ханнык омуктары билэҕит? (оҕолор эппиэттэрэ)
-
Бу этиллибит омуктар бары араас тылынан саҥараллар, араас таҥаһы таҥналлар, арааһынай дьиэлэргэ олороллор, атын атын климаттаахтар, араас атын астаахтар.
-
Оҕолоор, онтон биһиги дойдубут ханныгый? (оҕолор эппиэттэрэ) Россияҕа эмиэ араас элбэх норуот олорор. Дойдубут Конституциятынан, биһиги дойдубут элбэх нациялаах дойду буолар. Биһиги дойдубутугар ханнык омуктар олороллорун билэҕит? (оҕолор эппиэттэрэ). Оннооҕор биһиги Сахабыт Сиригэр араас омук олорор, кимнээҕи билэҕит? (оҕолор эппиэттэрэ). Төһө да атын атын буолларбыт, биһиги бары биир күн анныгар олоробут.
II Үөрэнэр соругу туруоруу. Проблеманы арыйыы.
-
Учуутал:
- Биһиги дьарыкпыт тиэмэтин билээри билигин ребус таайыахпыт. Ол эрэн, ребуспут нууччалыы, нуучча тыла биһиэхэ судаарыстыбыннай тыл буолар.
(музыка тыаһыыр)
-
Учуутал:
-
Дьэ, эрэ, оҕолоор, ханнык тыл таҕыстай? (Толерантность)
-
Маладьыастар!
-
Биһиги бүгүн толерантность диэн тылы кытта билсиэхпит. Былыр- былыргыттан биһиги өбүгэлэрбит ыаллыы сытар норуоттары кытта урут уруккаттан бодоруһаллара. Кинилэри кытта культурнай сибээстэр олохтоммуттара. Кэпсэтэрбитигэр атын омук тылын туттан кэпсэтиэхпитин сөп.
III. Өйдөбүллэри үөскэтии.
-
Учуутал:
-
Оҕолоор, онтон эһиги толерантность диэн тылы хайдах өйдүүгүт?
-
Толкуйдаан, ырытыҥ уонна бөлөххүтүгэр дьүүллэһиҥ. Ол кэнниттэн эһиги остуолгутугар сытар тыллартан, бу тылга сөптөөх диэбиккитин талыҥ. (тулуур, өйдөһүү, убаастабыл, аһыныгас буолуу, эйэ, амарах буолуу). Утары суолталаах тыллар (тулуура суох, атаҕастабыл, абааһы көрүү, өстөһүү, сэрии, куруубайданыы).
(Оҕолор эппиэттэрэ дуоскаҕа ыйанар).
-
Дьэ, эрэ, оҕолоор, туох түмүккэ кэлэбит? Туох эбитий толерантность диэн?
-
Оҕолор: Толерантность диэн атын дьон санаатын тулуйан истии , убаастааһын, бырастыы гыныы, өйдөһүү, ытыктабыл, аһыныгас буолуу, эйэ.
-
Учуутал: Саамай сөп! Бу этиллибит хаачыстыбалары киһи бэйэтин көнө майгытынан, итэҕэлинэн, культуратынан, сиэринэн-туомунан ылар. Өскөтүн эйиэхэ бу этиллибит тыллартан биир да хаачыстыба суох буоллаҕына, эйигин атын дьон, атын омук убаастыа, ытыктыа суоҕа.
IV Хамсаныылаах сынньалаҥ.
-
Учуутал: Билигин сынньана таарыйа кыратык оонньуохпут. Оонньуубут аата “Дорооболоһуу”. Бары иккилии буолан утарыта турдубут уонна атын омуктар хайдах дорооболоһоллорунан дорооболоһуохпут.
-
Японияҕа курдук дорооболоһобут, илиибитин үҥэр курдук түөспүтүгэр уурабыт уонна сүгүрүйэбит.
-
Саҥа Зеландияҕа курдук дорооболоһобут, муннубутунан чугасыһабыт.
-
Тибеткэ курдук дорооболоһобут: тылбытын көрдөрөбүт.
-
Германияҕа курдук дорооболоһобут: олус кытаанахтык илиибитинэн тутуһабыт.
-
Аны Великобритания дьонун курдук дорооболоһобут, бэйэ- бэйэбититтэн олус тэйиччи турабыт уонна илиибитинэн дорооболоһобут.
-
Россияҕа курдук дорооболоһуохпут: кытаанахтык куустуһан баран иэдэстэрбититтэн үс төгүл сыллаһабыт.
-
Наһаа үчүгэй маладьыастар!
VI. Саҥа өйдөбүлү бэрэбиэркэлээһин түһүмэҕэ.
- Учуутал: - оттон эһиги толерантнай личность буоларгытын билиэххитин баҕараҕыт дуо?
- Билигин оонньуу оонньуохпут уонна ким толерантнай личность буоларын билиэхпит. Эһиги иннигитигэр кыһыл уонна күөх өҥнөөх төгүрүктэр сыталлар.Мин эһиэхэ ситуация этэбин, өскөтүн эһиги оннук быһыыламмат буоллаххытына кыһыл төгүрүгү уунаҕыт, онтон оннук быһыыланар буоллаххытына күөх төгүрүгү уунаҕыт.
1. Бииргэ төрөөбүт быраатын эн сөбүлүүр оонньуургун алдьатан кэбиспит.
-
Эн кинини бырастыы гынаҕын дуо? (от күөх)
-
Киниэхэ кыыһыраҕын. (кыһыл)
2. Эн балтыгын кытта этиспиккин.
-
Кинини кытта эйэлэһэ сатыыгын уонна сыыһатын быһаараҕын. (от күөх)
-
Кинини кытта эйэлэспэппин уонна иэстэһэбин. (кыһыл)
3. Эн бэйэҕин олох сөбүлээбэккин.
-
Итэҕэһэ суох киһи диэн суох дии саныыгын. (от күөх)
-
Эн бэйэҕин сөбүлээбэккин, барытыгар атын дьону буруйдуугун. (кыһыл)
- Учуутал:
-Эһиги бары сөпкө эппиэттээтигит.
-Чахчы бары толерантнай личность буоларгытын көрдөрдүгүт.
- Туох түмүгү оҥоруохпутун сөбүй? (оҕолор эппиэттэрэ)
- Ол аата туох эбитий толерантнай личность диэн? (оҕолор эппиэттэрэ)
Толерантнай личность диэн ол аата дьоҥҥо итэҕэли, ытыктабылы, болҕомтону ууруу, атын киһи проблематын өйдөөһүн, кинини хайдах баарынан ылыныы, атын киһи санаатын истэ үөрэнии ааттанар.
VII. Саҥа матырыйаалы бөҕөргөтүү түһүмэҕэ.
- Учуутал: - Өссө төгүл толерантнай киһи хайдах буолуохтааҕын хатылыаххайын.
• алҕастаргын көрүнүөхтээххин.
• дьону хайдах баалларынан ылныахтааххын.
• атын дьон сыһыанын уонна интэриэһин убаастыахтааххын.
• үтүө санаалаах, майгылаах буолуохтааххын;
• ыарахан кэмҥэ көмөлөһүөхтээххин;
• аһыныгас санаалаах буолуохтааххын.
Маны барытын тутустаххына, дьон эйиэхэ эмиэ оннук сыһыаннаһыа.
VIII. Түмүгү таһаарыы түһүмэҕэ.
-
Учуутал: Эһиги санааҕытыгар киһи тоҕо орто дойдуга төрөөн олороруй? (Оҕолор эппиэттэрэ)
-
Учуутал: -киһи төрөөн, үтүөнү оҥороору сиргэ олорор. Бэйэ- бэйэбитигэр эрэ буолбакка, атын омук дьонугар харыстабыллаахтык сыһыаннаһыахха, бэйэ-бэйбитигэр үөрүүнү бэлэхтиэххэ, үтүө тыллары этиэххэ, оччоҕо олохпут тупсуо, эйэ-дьол тосхойуо! Күн барыбытыгар тэҥҥэ тыгар!
IX. Рефлексия
-
Учуутал:
-
Ханнык сорудаҕы ордук сөбүлээтигит?
-
Ханнык сорудаҕы ыарырҕаттыгыт?
-
Бу дьарыктан туох саҥаны биллигит?
-
Бүгүҥҥү билиибитин ханна туттуохпутун сөбүй?
-
Манан бүгүҥҥү дьарыкпыт түмүктэнэр, болҕомтоҕут иһин махтанабын!
